در نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی، تجارت در امپراتوری عثمانی گسترش فراوان یافت. در حکومت عثمانی، به تاجران بازرگان می گفتند. در گسترۀ این امپراتوری، بازرگانی تماماً در انحصار ارمنیان و یونانیان بود. یونانیان به طور عمده به کار واردات کالا اشتغال داشتند. برخلاف آنان ارمنیان بیشتر به تولید و گسترش داد و ستد مشغول بودند، بدین معنا که ارمنیان در کنار تولید و ایجاد ثروت به گسترش تجارت و گردش پول نیز علاقه  داشتند.

امور مالی و بانکی درباریان، حاکمان و سردمداران عثمانی به دست ارمنیان صورت می گرفت. این افراد مورد توجه و اعتماد سلاطین عثمانی بودند. چنان که یکی از آنان به نام آراکِل در 1580م از سوی سلطان مراد سوم به انگلستان فرستاده شد تا ضمن تسلیم نامه ای به ملکه الیزابت خریدهایی نیز برای دربار انجام دهد.

آپرو چلبی[1] از 1664م رئیس امور مالی و بازرگانی فاضل احمد پاشا بود. پسر او، ماتئوس چلبی،[2] از سوی لوئی چهاردهم، پادشاه فرانسه، به لقب شوالیه مفتخر شد. بازرگان دیگری به نام پِتروس آپرویان[3] در 1717م مجوز تأسیس کارخانۀ ابریشم بافی را از پتر کبیر دریافت کرد. در همان سال ها، آنتون چلبی[4] (معروف به آنتون گادور) از جمله بازرگانانی بود که با اروپا و ایران معاملات بازرگانی داشت. آنتون به زبان های ترکی، عربی، فارسی، یونانی، انگلیسی و فرانسه مسلط بود. بالطبع این امر سبب گسترش داد و ستد بین امپراتوری عثمانی و کشورهای خارجی می شد. بازرگانان و تولیدکنندگان ارمنی برای گسترش تجارت خود در سطح کشور اقدام به برگزاری نمایشگاه ها و بازارهای گوناگون می کردند.

 بین سال های 1700 ـ 1720م،مدرسه ای در پاریس، گشایش یافت که به جذب ارمنیان برای آموزش زبان و ترجمه اختصاص داشت. [5] در 1864م، نخستین مدرسۀ زبان های خارجی به نام لیسانی مکتب[6] در عثمانی گشایش یافت. در پی آن مدرسۀ دیگری به مدیریت خانوادۀ کاپو سینانیان به نام مدرسۀ جوانان لانگ [7] راه اندازی شد که سفارت فرانسه آن را حمایت می کرد. [8] به این ترتیب، ارمنیان تحصیل کرده ای تربیت شدند که به زبان فرانسه تسلط داشتند.

در 1883م، در ایتالیا (رم) کالج ارمنی لوونیان افتتاح شد. میناس چراز[9] از 1888م در کالج سلطنتی انگلستان به تدریس زبان ارمنی اشتغال داشت. هوانس میناسچیان[10] در 1862م در دانشگاه برلن به تدریس زبان ارمنی و ترکی مشغول بود. او نویسندۀ دستور زبان ترکی به زبان آلمانی است.

ارمنیان سال ها پیش از آنکه امپراتوری عثمانی با روش های نوین تجارت و بانکداری آشنا شود به اموری چون تبادلات بانکی، اختصاص وام و سرمایه گذاری مبادرت می ورزیدند. آنان به همۀ دوایر دولتی و دربار و روحانیان وام می دادند و همۀ امور مالی امپراتوری عثمانی را تحت نظر و در اختیار خود داشتند.

بسیاری از صرافان معروف ارمنی بودند. آنان به صورت خانوادگی و نسل اندر نسل به امور مالی و بانکی اشتغال داشتند و به منزلۀ مدیران مالی درباریان و وزرا و دیگر اقشار مشغول کار بودند. [11]

این موفقیت ها همواره موجب حسادت دیگر اقوام ساکن در امپراتوری عثمانی (یهودیان و یونانیان) می شد. چنان که در یکی از دسیسه های طراحی شده قازار امیران قربانی و به دار آویخته شد. لقب امیران از عنوان های معروف و مهم در امپراتوری عثمانی بود که بیش از صد تن از ارمنیان به این لقب مفتخر شده بودند. از امیران های معروف می توان به اصلان امیران و تومیک امیران اشاره کرد.

بازرگانان ارمنی تنها به تجارت داخلی بسنده نمی کردند. آنان برای رونق تجارت خود، با همکاری کشورهای خارجی، شرکت های حمل و نقل دریایی (ناوگان تجاری دریایی) تأسیس و روابط تجاری نزدیکی با روسیه، چین و خاور دور برقرار می کردند. [12]برخی از بازرگانان ارمنی نیز نمایندۀ کشتیرانی کشورهای اروپایی مانند فرانسه و انگلستان در استانبول بودند.

ارمنیان، بر خلاف یونانیان، که صرفاً به واردات کالا می پرداختند، با خطرات فراوان از جمله غرق شدن کشتی ها، آتش سوزی و ورشکستگی مواجه بودند. به رغم تمام این مصائب ارمنیان با تمام قوا برای رونق تولید و گسترش تجارت و تولید ثروت در امپراتوری تلاش می کردند. شرکت تجاری ک. یاورودیان و پسران، به رغم داشتن رقبای بسیار سرشناس داخلی و عمدتاً خارجی، با دارا بودن ناوگان تجاری گسترده به تجارت چای مشغول و در این زمینه، بی رقیب بود. از دیگر بازرگانان معروف ارمنی می توان خانوادۀ مگردیچ فرانگیان[13] را نام برد. فرانگیان ها به صورت خانوادگی به تجارت اسلحه مشغول بودند. [14]

در اوایل قرن نوزدهم میلادی، حجم تجارت در استانبول به پنجاه میلیون دلار می رسید که سهم عمدۀ آن متعلق به ارمنیان بود. [15]بدون شک، این موفقیت ها مرهون استعداد تجاری و تسلط ارمنیان به زبان های گوناگون بود.

بین 1884 و 1885م مجله ای به نام جیهان (جهان) در زمینۀ بازرگانی به زبان ترکی و به خط ارمنی به سردبیری تیران کلکیان[16] در استانبول منتشر می شد که مقالاتی فراوان در زمینۀ بازرگانی، حمل و نقل و تولید منتشر می کرد.

بدون شک، کلیۀ این دستاورد ها تأثیری بنیادی بر گسترش تجارت و گردش پول در امپراتوری عثمانی داشته است،کشوری که از ابتدایی ترین پیشرفت های همسایگان اروپایی خود به دور بود.

در 1879م، مگردیچ چزاریان[17] عمارت تابستانی خود را به مدرسۀ تخصصی بازرگانی تبدیل کرد و نخستین دانش آموختگان آن نیز ارمنیان بودند. در 1898م، مدرسۀ ملی زبان و تجارت به همت هاکوپ باگراتونی در استانبول تأسیس شد. در این مدرسه، زبان های ارمنی، ترکی(عثمانی)، فرانسه، انگلیسی، آلمانی، ایتالیایی و یونانی و همچنین، برخی صنایع دستی تدریس می شد. برای دختران نیز کلاس های خیاطی، گل دوزی، کلاه دوزی، زر دوزی فرش بافی وجود داشت.

سلاطین عثمانی به این یقین رسیده بودند که راه ترقی و پیشرفت کشور در فراگیری علوم و فنون جدید است و برای این کار چاره ای جز ورود به عرصۀ بزرگ و پیشرفتۀ اروپا وجود ندارد. این مهم تنها به دست ارمنیان پیشگام تحقق می یافت.

یکی از چهره های معروف ارمنی در اقتصاد و بازرگانی کاراپت کاراکاش[18] (1840 ـ 1902م) است که اقتصاددانی تحصیل کرده و برجسته بود. کاراکاش در 1861م از سوی فؤاد پاشا مأموریت یافت تا برای نخستین بار در حکومت عثمانی به تنظیم بودجۀ کشور اقدام کند. این امر منجر به تأسیس بانک عثمانی در 1863م شد که نخستین رئیس آن خود کاراپت کاراکاش بود. کاراکاش در 1869م به سمت رئیس روابط خارجی حکومت عثمانی منصوب شد. در اثر کوشش های وی بانک عثمانی در مدتی کوتاه سرمایۀ خود را به ده میلیون پوند افزایش داد و تبدیل به بانک ملی امپراتوری عثمانی شد. کلیۀ داد و ستدهای دولتی به وسیلۀ این بانک صورت می گرفت. کاراکاش از 1887 ـ 1888م سردبیر نشریۀ اقتصادی فرانسوی زبانگازته  اکونومیک فینانسه بود و توانست 51 شماره از آن را منتشر کند.

از دیگر اقدامات بسیار مهم بانکداران ارمنی تأسیس سازمان اقتصادی در آناتولی بود. از مهم ترین وظایف این تشکل جمع آوری مالیات ایالتی و تنظیم بودجۀ دولت بود (هر زمان که دولت برای ادارۀ امور به پول نیاز داشت این سازمان سرمایۀ لازم را پرداخت می کرد تا در فرصت مناسب از مردم اخذ شود). اعضای هیئت مدیرۀ این سازمان اقتصادی پِتروس کورکچو یوهانسیان،[19] هاروتیون برکانیان،[20] میساک میساکیان،[21] مگردیچ چزاریان، باغداسار چزاریان[22] و بوغوس آشنان[23] بودند.

در ژوئن 1883م، پِتروس کرسبجیان،[24] رئیس روابط خارجی وزارت اقتصاد عثمانی، برای شرکت در کنفرانس اقتصاد اروپایی راهی پاریس شد و در بازگشت، گزارشی مفصل از ملاقات های خود ارائه داد.

هوانس پاشا، معروف به ساکزلی،[25] نخستین اثر علمی خود را با نام مبانی علمی ثروت ملل در 1918م به چاپ رساند. او از مشوقان تجارت آزاد بود و اعتقاد داشت که تأسیس مدرسۀ تجارت سبب رونق داد و ستد و بازرگانی خواهد شد. او در این راستا به چاپ کتاب های علمی در زمینۀ علم اقتصاد و بازرگانی اقدام و آنها را به کتاب های درسی اضافه کرد.

درسال های 1885 ـ 1913م و 1919و1921م، تیگران جولگیان[26] روزنامۀ بانکداری جزیرۀ شرقی را منتشر ساخت. در 1916م، م. البیرانوسیان،[27] س. چولماکچیان[28] و آ. کالپاکچیان[29] مجلۀ تجارت را به چاپ رساندند.

کارشناسان ارمنی تمام سعی خود را به کار می بستند تا با بهره گیری از روش های نوین حسابداری و مالیاتی و اصول علمی تجارت اروپایی به تدوین و نشر کتاب های گوناگون به الفبای ارمنی و زبان ترکی اقدام کنند. به این ترتیب، به همت آنان روش های مدرن بانکداری، بیمه و تجارت در امپراتوری عثمانی پیشرفت چشمگیری داشت.

قانون تجارت[30] را گروهی متشکل از پانزده ارمنی، پنج یونانی و پنج ترک تدوین کردند و به مرور اجرا شد. رهبری گروه را آریستاکس آزاریان[31] بر عهده داشت. او در نمایشگاه بین المللی شیکاگو نیز رئیس هیئت دولت عثمانی بود.

در 1860م، شرکت تجاری ارمنیان[32] با مدیریت هتوم مارکاریان[33] تأسیس شد. در 1884م، هوسپ گاوافیان، هوانس آرشاگونی، بوغوس افندی و … در وزارت اقتصاد عثمانی سازمانی را به نام گروه تولیدکنندگان بنا نهادند. در 1886م، انجمن اقتصادی ارمنیان تأسیس شد که هدف آن رشد وترقی اطلاعات علمی بازرگانان ارمنی بود. دامنۀ این فعالیت ها اندک اندک به خارج از استانبول و به دیگر نقاط امپراتوری گسترش یافت. در 1887م، مانوک اصلان قلی،[34] هاکوپ بویاجیان،[35] بارسِق هالاجیان[36] و آنتون حاجیان[37] اتاق تجارت عثمانی[38] را پایه گذاری کردند.

در 1908م، در محلۀ قاطرچی استانبول بانک تجارت عثمانی[39] با سرمایۀ صدهزار سکۀ عثمانی تأسیس شد. صاحب امتیاز این بانک تاگور سوکیاسیان[40] و هیئت مدیرۀ آن آرشاک خان کاراگوزیان[41] (رئیس هیئت مدیره)، آرسن کاراگوزیان،[42] مگردیچ مانسوریان[43] و سارکیس کناجیان[44] بودند. این بانک نقل و انتقال اسناد تجاری و مبادلات ارزی و به عبارتی، کلیۀ امور تجاری را انجام می داد.

در اثر این اقدامات ارمنیان بازرگانی رونق گرفت و تبدیل به منبعی برای کسب درآمد دولت شد که نقشی اساسی در تنظیم بودجۀ کشور داشت. با رشد اقتصادی لزوم تربیت بازرگانان تحصیل کرده در سرتاسر امپراتوری عثمانی روز به روز بیشتر می شد. به همین دلیل، ماروکه ایبرانوسیان[45] (1865ـ1920م) مدرسۀ عالی تجارت را در آماسیا تأسیس کرد. به تدریج روابط تجاری از مرزهای امپراتوری فراتر رفت؛ برای مثال، خاچاطور خان دِر نرسیسیان[46] (1810ـ 1895م) اقدام به تأسیس تجارت خانه در ایران کرد.

نخستین بار، به مدد حسابداران ارمنی در امپراتوری عثمانی نظام حسابداری معروف به «حسابداری دوبل» تدوین و اجرا شد. از معروف ترین بنیان گذاران این نظام گریگور خدریان[47] بود.

ده ها تن از بازرگانان ارمنی به تأسیس کارخانجات تولیدی ازجمله کارخانۀ ذوب فلزات، تولید ادوات کشاورزی، لوله های گالوانیزه و غیره دست زدند. این بازرگانان ضمن تأسیس مراکز تولیدی، آخرین فناوری رایج در اروپا را نیز مانند فناوری ساخت ماشین آلات صنعتی، دستگاه های تراش و اقلام ساختمانی وارد می کردند. از جملۀ این بازرگانان می توان از هاکوپ یسایان،[48] کاراپت میلوسیان،[49] روبن شراجیان،[50] آرتین کمشاتجیان[51] و روبن کمشاتجیان[52] نام برد. برادران آرتین و تیگران ایسپبجیان[53] نیز در 1902م در منطقۀ اورتاکوی کارخانۀبافت توری های صیادی تأسیس کردند.

نخستین بار، در 1890م در قالاتیۀ استانبول بنگاه اقتصادی چوبانیان اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار کرد. به این ترتیب، بانک های متعلق به ارمنیان و بانک هایی که ارمنیان مدیریت آنها را بر عهده داشتند، توانستند نقشی بسیار عمده در اقتصاد و گردش مالی و سرمایه در امپراتوری عثمانی داشته باشند. در 1888م، بانک زراعت (کشاورزی) به ریاست میکائل پورتوگالیان تأسیس شد. این بانک، که تحت نظارت وزارت بازرگانی فعالیت می کرد، وظیفه داشت که با شرایط بسیار سهل و بهرۀ ناچیز وام های لازم را در اختیار کشاورزان قرار دهد.

گفتنی است که مطالب ذکر شده تنها بخش بسیار اندکی از خدمات ارمنیان به وطن آبا و اجدادی شان بوده که سبب پیشرفت و تکامل امپراتوری عثمانی در مقطع بسیار حساسی از تاریخ شد، امپراتوری ای که حاکمان آن از ابتدایی ترین قوانین تمدن و شهرنشینی بی بهره بودند. تأسف بار آنکه «نمک خوردند و نمکدان شکستند» و پاسخ آن همه خدمت ارمنیان را با دشنه و شمشیر و خون و آتش دادند و حتی اکنون نیز به رغم گذشت بیش از صد سال، دولت ترکیه همچنان از اعتراف به گناهان نابخشودنی خود امتناع می ورزد!