در دنیای معاصر که فاصله کشورها روزبه روز کوتاه تر می شود و کره زمین نام دهکده جهانی را به خود گرفته است کشورهای غربی در حال تدارک مدنیت هم رنگ و هم گون جدیدی هستند که در درجه نخست فرهنگ ملل کوچک را مورد تهدید قرار می  دهد. این تئوری به نفع کشورهایی است که حکومت جهانی را در سر می پروانند و اضمحلال فرهنگ کشورهای کوچک را در دستور کار خوددارند و ضد ارزش ها را به عنوان فرهنگ مطرح می کنند. لذا تشکیل چنین همایس هایی را که فرصتی برای مرور فرهنگ های کهن و پربار مشرق زمین در برابر غرب به وجود می آورند، باید مغتنم شمرد تا شاید بتوان با کمک یکدیگر با تهاجم فرهنگی غرب که الحق نام مناسبی است مقابله نمود.

شاید نزد ملل دیگر بخصوص در عصر حاضر موسیقی وسیله ای برای شادی و پایکوبی و یا بیان احساسات شخصی باشد ولی برای ارمنیان موسیقی و خاصه نوع آوازی آن، که تک صدایی [2] اجرا می شود، همانند گفتار، وسیله بیان است. این نوع موسیقی تاریخ و گویای حال ملت است، البته در ابعاد وسیع و متفاوت آن و شاید به سبب همین ویژگی، هنگامی که به مطالعه آن می پردازیم با چنان طیف وسیعی از انواع این موسیقی رو به رو می شویم که غیرمنتظره است.

ملت ارمن از نژاد آریایی است و پیشینه سکونت آن در فلات ارمنستان به عصر حجر می رسد. آثاری که در این مناطق پیدا شده گویای تمدنی است که دامداری و کشاورزی ارکان اقتصادی آن را تشکیل می داده است در چنین فرهنگ هایی اسطوره و داستان های حماسی جایگاه ویژه ای دارند. شاید به همین دلیل باشد که قدیمی ترین آوازها به کار کشاورزی،‌ دامداری، اساطیر و حماسه مربوط می شود.

ویل دورانت در مجموعه تاریخ تمدن جلد اول صفحه 179 می نویسد:

«سومری ها شاید از آسیای میانه قفقاز و یا ارمنیه برخاسته و از شمال به جنوب بین النهرین همراه دو نهر دجله و فرات پیش آمده اند».

آوازهایی که به صورت سینه به سینه از ارمنستان باستان و سومربرجای مانده و تا امروز هم خوانده می شوند تاییدی براین نظریه است. در یکی از این آوازها به نام « هین گالا » از دلدادگی « نین گالا » الهه سومر با « تموز » خدای حامی چوپانان ارمنستان سخن به میان می آید که همین متن به صورت مفصل تری در الواح گلی سومری که در آغاز سده بیستم م. در بین النهرین پیدا شده و باز هم در ارتباط با بین النهرین است دیده می شود. آوازهایی هم که درباره « سمیرامیس » ملکه آشور و « آرا » پادشاه ارمنستان سروده شده از این نمونه است. موسی خورنی، مورخ سده پنجم م. در کتاب تاریخ ارمنستان سروده ای از یک اسطوره را به ثبت رسانده که در آن از تولد آتش مقدس رب النوع آذرخش یعنی « واهاگن » (به زبان پهلوی بهرام) سخن رانده می شود.

بررسی این نوع مدارک چه کتبی و چه شفاهی به کمک تحقیقات باستانی شناسی، هویت و شناسنامه ای ملتی را مشهود می سازد لذا شناخت و بررسی کهن ترین نمونه های آوازی حائز اهمیت فراوانی است.

یکی دیگر از منابع غنی آوازهای باستانی حماسه داوید ساسونی است. حماسه ای که ریشه های آن به دوران پرستش آیین مهر در ارمنستان می رسد.

از چهار قهرمان اصلی داستان دو نفر نام « مهر » را برخود دارند. « مهر » اول، مظهر خورشید پرقدرت نیمه نخست روز است و « مهر » دوم غروب را تداعی می کند که در پایان میان سنگی به نام  « در مهر » که در ارمنستان غربی (ترکیه کنونی) واقع است محبوس می گردد ولی پیش از رفتن بازگشت دوباره و طلوع دیگری را نوید می دهد. حماسه داوید ساسونی برمحور جنگ های ارمنستان باستان و مصر کهن بنا شده و عقیده براین است که حماسه فوق انعکاسی است از جنگ های اقوام آریایی هماند « هی تیت »، « هائی » و « خوری یاهوری » که در فلات ارمنستان زندگی می کردند و در طول تاریخ جنگ های مداومی با مصر کهن داشته اند. حماسه داوید ساسونی به صورت داستان نقالی و بعضی از قسمت های آن به صورت آواز اجرا می شده است.

کشاورزی با گاو‌آهن که مختص اقوام ساکن است در تاریخ موسیقی ارمنی جایگاه ویژه ای دارد. آوازهای مربوط به مرحله نخست کشاورزی که شخم زدن زمین است شبیه به مراسم نیایش به گوش می رسد زیرا سرنوشت زحمات یک ساله دهقان به آن مربوط می گردد. این آوازها در دوران پیش از مسیحیت با نام « نور صبحدم » و پس از مسیحیت با نام « یکتای هستی بخش » شروع می شدند. در این آوازها، کشاورز با مهر و علاقه فراوان از چهارپایانی یاد می کند که به گاوآهن بسته شده و کشاورز او را همانند خود زحمت کش می داند و برادر خطاب می کند. این آوازها بسیار متنوع هستند از قبیل آوازهای شخم زنی، ‌کشت، خرمن، درو، بستن خوشه ها و حمل آن با ارابه و غیره [3].

آوازهای مربوط به کارهای زنان نیز حائز اهمیت است همانند دوشیدن گاو و خطاب قرار دادن همان چهارپا با زیباترین اسامی، آوازهای همراه باحرکت خم کرده گیری، گردش چرخ جهره و یا آوازهای هماهنگ با ضربه های کوبیدن دانه ها در هاون سنگی.

آوازهایی که از دوره پیش از مسیحیت به یادگار مانده به مراسم متفاوتی هماننده پرستش چهار عنصر طبیعت و یا مراسم ازدواج مربوط می شوند. موسیقی این مراسم که امروزه به رقص و پایکوبی محدود می گردد، در گذشته مفاهیم بس عمیق تری داشته اند و با توجه به این که مراسم ازدواج اکثراً 7 روز و گاهی با انتقطاع 40 روز به طول می انجامیده، آوازهایی هم که مربوط به این مراسم می شده از تنوع قابل ملاحظه ای برخوردار بوده اند [4].

از آوازهای دیگری که در روستاهای ارمنستان خوانده می شده، می توان از آنهایی که تا امروز هم کم و بیش به یادگار مانده اند نام برد مثل لالایی ها، آوازهای گربه، آوازهای سوگ و شیون، آوازهای طنز و شوخی که جنبه انتقادی داشته و به نقاط ضعف انسان مانند تنبلی و بی نظمی اشاره می کند [5].

چند نمونه ای را که به آنها اشاره شد همچون قطره ای از دریا باید تلقی نمود. مطالعه انواع موسیقی، مثل مطالعه آثار باستانی شناسی، اطلاعات جالبی از تفکر، روش زندگی، سازهای متفاوت، ریتم موسیقی و ساختمان گام به ما می دهند، (در اوایل سده بیستم میلادی کومیتاس آهنگساز مشهور ارمنی سه هزار نمونه از این آوازها را جمع آوری نمود و بخش مهمی از آوازهای فولکلوریک را تنظیم و از گزند روزگار رهایی بخشید).

سده چهارم میلادی

در سال 301 م. ارمنستان با قبول مسیحیت به عنوان دین رسمی دولتی، استقلال فرهنگی-سیاسی خود را اعلام نمود که متعاقب آن یعنی صد سال بعد، ابداع الفبای ارمنی قدرت بیشتری به آن بخشید.

مبدع این الفبا که مسروپ ماشتوتس نام داشت با همکار نزدیک و همفکر خود، جاثلیق آن روزگار « ساهاک بارتف » پس از ترجمه کتب مقدس یعنی عهد عتیق و انجیل، به زبان ارمنی، اقدام به سرودن شعر و موسیقی مذهبی برای مراسم کلیسا نمود.

نت نویسی قدیمی را که در محافل علمی امروز به نام  (nueme)می شناسد، در ازمنه کهن در بعضی از کشورهای آسیایی متداول بوده است. ولی نت نویسی مخصوصی که در ارمنستان ابداع گردید ملهم از علایم الفبای ارمنی بود [6]. نام مبدع آن بر ما معلوم نیست ولی « قازار پاربس » مورخ سده پنجم م. در شرح حال ساهاک بارتف می نویسد که: « او در خواندن حروف آوازی، استاد بود » که از آن مفهوم نت خوانی را می شود استنباط کرد. با این نت ها که « خاز » نامیده می شد (و معنی آن خط نازک است)، ابتدا ملودی های ساده را ثبت می کردند ولی از سده  هشتم م. به بعد هم زمان با تکامل موسیقی مذهبی نت نویسی چنان تحول و تکامل پیدا کرد که مشکل ترین آوازهای مذهبی و غیرمذهبی را می شد با آن ثبت نمود.

در سده دوازدهم م. تعداد این نت ها به 25 نوع می رسید و این در حالی بود که نت نویسی غربی به مفهوم امروزی هنوز وجود خارجی نداشت.

قابل ذکر است که به هنگام تهیه این کتب، خطاط پس از اتمام کار خود، نوشتن « خازها » را به عهده متخصص این فن می گذاشت و شخص مزبور با دقت فراوان نت ها را در بالا یا در میان اشعار در جایی که قبلاً برای آن در نظر گرفته شده بود می نوشت و پس از آن کتاب به مینیاتوریست واگذار می شد و او نیز کتاب ها را به زیباترین نقوش می آراست. باید یادآور شد که هم اکنون 17 جلد از این نوع کتاب ها که حاوی نت های موسیقی « خاز » است در موزه جلفای اصفهان نگهداری می شود. کلیسا یک هزار سال تمام از نت نویسی مزبور در ثبت موسیقی مذهبی استفاده نمود ولی پس از اختراع چاپ و انحطاط هنر خطاطی، به خصوص از سده 4 م. به بعد یعنی پس از نابودی استقلال ارمنستان و متعاقب آن ارزش های فرهنگی آن سرزمین این نت نوییسی نیز به دست فراموشی سپرده شد.

از سده دهم م. نوع جدید موسیقی شهری شکل گرفت که بعدها به موسیقی سده های میانه معروف گردید، در این نوع موسیقی نمادها یا سمبل ها نقش عمده ای داشتند خاصه پس از حمله مغول در سده 12 م و تیمور لنگ در سده 14م به دلیل مخاطره آمیز بودن مسائل مطرح شده در این آوازها نمادها نقش اساسی تری به عهده گرفتند [7].

در سده های بعد پس از استقرار ترکان عثمانی در ارمنستان باختری، جلای وطن ارمنیان شروع شد و نوع جدیدی از آوازها به نام آوازهای « غربت » شکل گرفت که در آن باز به صورت سمبلیک از مرغان مهاجر همچون درنا، لک لک،‌ مرغ کلنگ، چلچله و غیره اسم برده می شد. در اواخر سده 17 م و با کوچه عظیم صد هزار نفری که شاه عباس از ارمنستان به طرف ایران ترتیب داد تمام انواع موسیقی مزبور به وسیله ارمنیان به ایران آورده شد به طوری که حتی در اوایل سده حاضر آوازهای کشاورزی هر چند تا اندازه ای فراموش شده، اما هنوز در دهات ایران به وسیله روستائیان ارمنی خوانده می شده است. در سده 17 م نوع جدیدی از آوازها وارد موسیقی ارمنیان شدکه شدیدا ریشه شرقی دشات و به موسیقی « عاشق ها » معروف گردید [8]. یکی از مکاتب معروف سه گانه آن در جلفای اصفهان شکل گرفت که هنرمندان با ارزشی در خود پروراند.

استقرار ارمنیان در شهرهای بزرگ خود باعث به وجود آمدن آوازهای شهری گردید که از تنوع موسیقی فولکوریک به دور و حاصل خلاقیت یک فرد شاعر و یک آهنگساز بود. در سده نوزدهم م. و مصادف با جنبش های استقلال طلبانه از یوغ دولت عثمانی این آوازها بیشتر جنبه انقلابی و میهن پرستانه به خود گرفتند. از اوایل سده  بیستم م.، موسیقی کاملاً در انحصار موسیقیدان ها در آمد و مردم با سکونت در شهرهای بزرگ تصنیف کردن و آواز خواندن را که مخصوص دوره کشاورزی و روستاها بود به کلی فراموش کردند.

در روستاها نیز ورود وسایل تکنولوژی و صدای گوشخراش تراکتورها آوازهای کشاورزی را به دست فراموشی سپرد.

گرچه در رژیم کمونیستی ملودی های سفارشی در مدح تراکتور و کمباین تصنیف شد ولی مورد استقابل مردم قرار نگرفت.

اختراع لوازم صوتی، سکوت آغازین مردم را تکمیل نمود و بلندگوها و خواننده های حرفه ای جای مردم عامی را گرفتند. البته سده نوزدهم م. شناخت موسیقی کلاسیک را به همراه داشت و چه بسا هنرمندانی با الهام از دست آوردهای سده های گذشته به تصنیف آثار جدید با ارزشی همت گماشتند.

تسلط موسیقی شوروی سابق تاثیر زودگذری بر موسیقی ارمنی گذاشت ولی پس از فروپاشی نظام کمونیستی اکثر آوازهای این دوره  هم به دست فراموشی سپرده شد. اکنون غرب سعی دارد که جای خالی موسیقی شوروی سابق را بگیرد. ولی موسیقی مردم غرب شدیداً ضد هنری مخرب و دور از ارزش های والای انسانی است.

این تهاجم فرهنگی در ارمنستان کاملاً حساب شده و ملموس است و همچون هدیه ای است که یونانیان به صورت اسب چوبی به « ترویا » تقدیم نمودند.

تشکیل چنین همایش علمی از طرف دانشگاه آزاد اسلامی (تهران مرکزی) نوعی ابراز احترام و دوستی از طرف ایران اسلامی نسبت به ارمنیان ایران و ارمنستان تلقی می شود. دو ملتی که در طول تاریخ فراز و نشیب های همانندی را طی نموده اند و اکنون به خواست خدا موانع برطرف شده و دو ملت باردیگر در کنار هم قرار گرفته اند باشد که این دوستی محکم و ابدی گردد.

پی‌نوشت‌ها:

1-محقق و منتقد موسیقی

2-Monodique

3-تاریخ موسیقی مردمی ارمنی، ص4.

4-همان. ص 140.

5-تاریخ موسیقی مردمی ارمنی. ص 203.

6-نت نویسی ارمنی دو سوم به خاز.

7-آوازهای قرون وسطی و مرثیه‌های تاریخی.

8-آواز ارمنی در طی قرون. ص 88.

کتابنامه

آتایان، روبرت. 1959. نت نویسی ارمنی موسوم به خاز. ایروان.

برودیان، مارگاریت. 1971. تاریخ موسیقی مردمی ارمنی. ایروان.

پاتماگریان، آشوت. .1973 آواز ارمنی در طی قرون. بیروت.

خاچاطوریان، بوقوس. 1969 آوازهای قرون وسطی و مرثیه های تاریخی. ایروان.