 ژانت دیگرانوهی لازاریان کتاب دانشنامۀ ایرانیان ارمنی در سال 1381ش از سوی مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها منتشر شد. با انتشار این کتاب برای نخستین بار مجموعه ای در اختیار خوانندگان قرار گرفت که در آن زندگی نامۀ حدود پانصد تن از شخصیت های برجستۀ جامعۀ ارمنیان ایران، همراه با نگاهی به تاریخ، سرزمین و مردم ارمنستان، مهاجرت ارمنیان به ایران، زندگی اجتماعی و اقتصادی آنان در گذشته و دوران معاصر، نقش آنها در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی و بسیاری مطالب دیگر به صورت طبقه بندی شده گرد آوری شده بود. این مجموعه با وجود کاستی های مشهود و نام های از قلم افتاده اثری بسیار سودمند و در نوع خود منحصر به فرد بود که جای خالی آن همواره احساس می شد. ناگفته پیداست که مؤلف برای فراهم آوردن مطالب متنوع کتاب و زندگی نامۀ صدها شخصیت نامی و ذکر نام صدها شخصیت دیگر، که شمار بسیاری از آنان امروز به فراموشی سپرده شده اند، تلاش بسیار کرده است که باید آن را ارج گذاشت.
اینک چاپ دوم کتاب دانشنامۀ ایرانیان ارمنی با مطالب تکمیلی و معرفی شماری دیگر از چهره های برجستۀ جامعۀ ارمنیان ایران در دسترس خوانندگان قرار گرفته است. مطالبی که در مقدمۀ کتاب و مقدمۀ هر بخش آمده و چهره هایی که معرفی شده اند فرصت تازه ای به جامعۀ بزرگ ایرانیان داده است تا جامعۀ ارمنیان را، که سابقۀ طولانی همزیستی و مشترکات فراوان با آن دارد، بهتر و بیشتر بشناسد. همچنین فرصت مغتنمی برای خانواده ها و افراد جامعۀ ارمنی، به ویژه، نسل نو فراهم آورده تا به گذشته و حال جامعۀ خود آگاهی بیشتری پیدا کنند.
مؤلف در تقدیم نامۀ کتاب می نویسد:
(( تدوین این کتاب را به مادر و پدرم و همۀ مهاجران ارمنی، که در ایران و هرکجای جهان که زیستند آنجا را خاک خود دانستند و در آبادانی اش کوشیدند، تقدیم می کنم)).
در مقدمۀ کتاب، دربارۀ تاریخ و جغرافیا و دودمان های پادشاهی ارمنستان، قتل عام ارمنیان، جمهوری ارمنستان، روابط دیپلماتیک بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ارمنستان، مهاجرت ارمنیان به ایران در دوران شاه عباس صفوی، ارمنیان در دوران قاجار و دوران معاصر مطالبی به اختصار ارائه شده است. سپس با عنوان انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی فهرست اسامی شهیدان، جانبازان، آزادگان و مفقودالاثرهای ارمنی در جنگ تحمیلی درج شده و دربارۀ یاری رسانی صاحبان صنایع و صنعت گران ارمنی به رزمندگان جبهه های جنگ مطالبی به اختصار آمده است.
 کتاب دانشنامۀ ایرانیان ارمنی در ادامه، شخصیت های بنام ارمنی به ترتیب رشته و زمینۀ فعالیت در بخش های مختلف کتاب طبقه بندی و معرفی شده اند. مؤلف در مقدمۀ اغلب بخش ها به اختصار به نقش و فعالیت ارمنیان در رشد و شکوفایی رشتۀ مورد بحث پرداخته و از افراد بسیاری در آن رشته، که زندگی نامۀ آنها در کتاب نیامده، نام برده است. عناوین بخش های کتاب به شرح زیر است:
- روحانیان: در مقدمۀ این بخش کلیسای مرسلی (حواری) ارمنی و خلیفه گری های سه گانۀ آن در ایران، که در مراکز تبریز، تهران و اصفهان مستقرند، همراه با چند کلیسای مهم در نقاط مختلف ایران معرفی شده اند. سپس، شرح حال 16 شخصیت روحانی آورده شده است.
- نمایندگان مجلس: در این بخش فهرست دوره های مجلس شورای ملی و مجلس شورای اسلامی و اسامی نمایندگان ارمنی در هر دوره، به همراه شرح حال 21 نماینده، که 8 تن از آنان نمایندگان ارمنیان در مجلس شورای اسلامی بوده اند، آمده است.
- کارمندان عالی رتبۀ دولتی: در این بخش 14 شخصیت معرفی شده اند.
- پژوهشگران، محققان و دانشمندان: در این بخش، پس از اشاره به آثاری چند از پژوهشگران ارمنی در زمینۀ تاریخ و فرهنگ ایران، 32تن از ارمنیان فعال در رشته های مختلف علوم معرفی شده اند.
- فعالان آموزشی، پرورشی و فرهنگی: شرح حال 30 تن از فعالان آموزشی و فرهنگی جامعۀ ارمنیان ایران در این بخش آمده است.
- نیکوکاران: بسیاری از مدارس، انجمن ها و مؤسسات فرهنگی ارمنیان در ایران با همیاری مردم یا افرادی از جامعۀ ارمنیان ساخته و پرداخته شده اند. در این بخش 6 تن از نیکوکاران ارمنی معرفی شده اند.
- حقوق دانان: شرح حال 5 تن از حقوق دانان برجستۀ معاصر در این بخش آمده است.
- نظامیان: در این بخش 15 تن از ارمنیان فعال در امور نظامی، از جمله یپرم خان، سردار مشروطه و شماری از هم رزمان او معرفی شده اند.
- مطبوعات: این بخش با معرفی کشیش هاروطون شماونیان، روحانی اهل شیراز، آغاز شده است. شماونیان، با دایر کردن چاپخانه ای در شهر مدَرَس هندوستان، نخستین نشریۀ ارمنی را با نام آزدارار، در 1794م، منتشر کرد. درست صد سال بعد، در 1894م، نخستین نشریۀ ارمنی ایران با نام شاویق در تهران انتشار یافت. پس از معرفی کشیش شماونیان شرح حال 14 تن دیگر از دست اندرکاران مطبوعات ارمنی نیز آمده است. در ادامه، 81 عنوان از مطبوعات ارمنی در ایران، از آغاز انتشار تا کنون، معرفی شده اند که پرسابقه ترین آنها آلیک، روزنامۀ خبری، اجتماعی و سیاسی عصر تهران است که از 1310ش منتشر می شود.
- نویسندگان، شاعران و مترجمان: در این بخش 30 تن از افرادی، که به نظر مؤلف تأثیری مهم در روند رشد ادبیات ارمنی در ایران داشته اند، معرفی شده اند.
- استادان دانشگاه: شرح حال 49 تن از استادان و دانشیاران پرسابقۀ ارمنی در دانشگاه های ایران در این بخش ارائه شده است.
- مهندسان: در این بخش 16 تن از مهندسان برجستۀ ارمنی معرفی شده اند.
- معماران: شرح حال و آثار چهارده تن از معماران ارمنی در این بخش آمده است.
- پزشکان، دندان پزشکان، داروسازان و دانش آموختگان مامایی: در این بخش به دنبال شرح مختصر نقش پزشکان ارمنی در تکوین پزشکی نوین در ایران، زندگی نامۀ 59 تن از پزشکان ارمنی و نام شماری از دانش آموختگان آموزشگاه عالی مامایی آورده شده است.
- تجار و صنعت گران: در این بخش با اشاره به صنایع و حرفه هایی که ارمنی ها در آنها پیشگام بوده اند 7 تن از صنعت گران سرشناس و نیز چند تجارتخانه و تاجر معروف ارمنی معرفی شده اند.
- نقاشان: در این بخش 33 نقاش و گرافیست ارمنی معرفی شده اند که در میان آنها چهره هایی چون کلارا آبکار، مارکو گریگوریان و سمبات(کیورقیان) دیده می شوند.
- مجسمه سازان: در این بخش 5 تن از مجسمه سازان ارمنی معرفی شده اند.
- موسیقی دانان: با اشاره به نقش و جایگاه هنرمندان ارمنی در شکل گیری موسیقی نوین در ایران 20 تن از هنرمندان عرصۀ موسیقی از جمله لوریس چکناوریان و امانوئل ملیک اصلانیان معرفی شده اند.
- سازندگان ادوات موسیقی: با درج اسامی بسیاری از استادان این فن، 6 تن از آنان معرفی شده اند.
- سینما: سابقۀ حضور ارمنیان در سینمای ایران به سال های نخست سینما می رسد. در این بخش شرح حال 22 تن از فعالان این عرصه آمده است.
- تئاتر: در این بخش با اشاره به فعالیت هنرمندان ارمنی در کار نمایش و درج نام بسیاری از چهره های شاخص تئاتر معاصر ارمنی در ایران به شرح زندگی و فعالیت14تن از آنان پرداخته شده است.
- عکاسان: در این بخش 15 تن از پیشکسوتان رشتۀ عکاسی و فعالان این عرصه معرفی شده اند.
- حرکات موزون(باله): شرح حال و فعالیت های 4 تن از استادان این رشته در این بخش نگاشته شده است.
- طلا سازان و نقره سازان: 14 تن از استادان این رشته ها در این بخش معرفی شده اند.
- ورزشکاران: بیش از 30 ورزشکار در رشته های مختلف، که در میدان های ورزشی داخلی و بین المللی درخشیده اند، به تفکیک رشته های ورزشی معرفی شده اند و اسامی بسیاری دیگر نیز فهرست وار آمده است.
- گوناگون: در این بخش 17 شخصیت در رشته های مختلف معرفی شده اند و در ادامه به معرفی انجمن های ارمنیان در تهران پرداخته شده است.
- مشاهیر ارمنی ساکن ارمنستان: 19 تن از چهره هایی که در ایران زاده شده و بیشتر آنها برای ادامۀ تحصیل به ارمنستان رفته و ماندگار شده اند و به نوبۀ خود نقشی ارزنده در جهت بسط روابط فرهنگی بین دو کشور داشته اند در این بخش معرفی شده اند.
صفحات پایانی دانشنامه، که 28 صفحۀ تصویری است و همانند صفحات آغازین در فهرست مطالب نیامده است، به آثار معماری ارمنی در ایران، تندیس های ساخته شده به دست هنرمندان ارمنی، تصاویری از شخصیت های برجستۀ ارمنی در دورۀ قاجار و نمونه هایی از آثار نقاشی هنرمندان ارمنی اختصاص یافته است.
جزئیات یاد شده و شمار معرفی شدگان در هر رشته از آن جهت آورده شد که خواننده به عظمت و اهمیت کاری که انجام شده آگاهی بیشتری پیدا کند. در پایان با این امید که چاپ دوم کتاب دانشنامۀ ایرانیان ارمنی مانند چاپ نخست همچنان مورد استقبال مخاطبان قرار گیرد و راه برای چاپ های کامل تر این مجموعه در آینده باز شود نکاتی چند را یادآور می شویم:
- اشتباهات ویراستاری کتاب خیلی بیشتر از آن است که در برگه ای همراه با کتاب داده شده است. از یک سو به دلیل آشکار ناآشنایی ویراستار با نام های ارمنی، نگارش بسیاری از این نام ها به صورتی نادرست ضبط شده و آوانگاری لاتین نیز چندان مؤثر نبوده، زیرا به نوبۀ خود شمار اشتباهات را بیشتر کرده است، از سوی دیگر، اغلب نیازی هم به آوانگاری لاتین نبوده است؛ برای مثال، نام های جانبازیان و داویدخانیان، که هر فارسی زبانی آنها را به درستی می خواند، چه نیازی به آوانگاری لاتین دارند؟ در این زمینه چندان زیاده روی شده که نام فارسی سفیر ایران در ارمنستان نیز همراه با آوانگاری لاتین آمده است.
- در چاپ نخست، زندگی نامۀ شخصیت ها در هر بخش به ترتیب الفبایی آمده اما در چاپ دوم با افزودن چهره های جدید در انتهای مطالب هر بخش این ترتیب به هم خورده است. ترجیح دارد زندگی نامه ها به ترتیب سال تولد مرتب شوند که در این صورت تصور زمانی درست تری در ذهن خواننده از شخصیت های آن بخش به وجود می آید.
- چنین مجموعه ای باید دارای نمایه، ارجاعات و منابع باشد که هم به اعتبار کتاب می افزاید و هم جست و جو را آسان تر می کند.
- تدوین دانشنامه ای که دربرگیرندۀ رشته های مختلف است فراتر از توان و دانش فردی است و کاری گروهی با تخصص های گوناگون می طلبد. به طور قطع مؤلف دانشنامه نیز، چنان که خود یادآور شده، از کمک های بسیاری از افراد در تدوین مطالب کتاب بهره گرفته است. اگر چاپ نخست کتاب به همین صورت می توانست پذیرفتنی باشد، نبود هیئت مؤلفان در چاپ های بعدی در واقع کاستی عمده ای به شمار می رود. برای آنکه دانشنامۀ ایرانیان ارمنی بتواند به صورت کتاب مرجعی معتبر مورد استناد قرار گیرد، لازم است تا در چاپ های بعدی زیر نظر هیئت مؤلفان همراه با استنادات و درج منابع تدوین شود و برای این کار از هم اکنون باید اقدام کرد.
|
