استقلال ارمنستان اعتماد به نفس ملی ارمنیان را تقویت کرد و به مبارزۀ آنان برای ادامۀ حیات کیفیت تازه ای بخشید. ملت ارمنی این حق را یافت، که بدون قید و شرط، بار دیگر به سرچشمه های تاریخی خود نزدیک شود. پس از استقلال، تمامی ملت ارمنی امکان منحصر به فردی به دست آورد تا از طریق دولت خود مسائل گوناگون مربوط به هویتش را مطرح سازد و در این راستا از منافع حیاتی خود دفاع کند. از این حیث به طبع، از مهم ترین مسائلی که در برابر حکومت ارمنستان قد بر افراشته بود مسئلۀ نژادکشی ارمنیان بود که در ضمیر ناخودآگاه ارمنیان ریشه دوانیده و جزء جدایی ناپذیر هویت ملی ارمنیان شده است.[1]

با آنکه دراعلامیۀ استقلال ارمنستان مسئلۀ شناسایی جهانی نژادکشی ارمنیان، به منزلۀ یکی از مهم ترین نکات سیاست خارجی کشور در حال استقلال، جایگاهی ویژه دارد، با وجود این، باید اذعان داشت که بر مبنای برخی برداشت های نادرست سیاسی حاکمان ارمنستان، در سال های نخستین استقلال، این مهم نادیده گرفته شد. به ظاهر، در موضع گیری رسمی دولتمردان ارمنستان، درخواست احقاق حقوق ملی و تحکیم پایه های حکومتی موضوعات مغایر شمرده می شدند. آنها بر این باور بودند که پشتیبانی از منافع حیاتی ملی خارج از توان ملتی است که حکومت مستقل خود را بازسازی می کند. افزون بر این، دولتمردان وقت ارمنستان گمان می کردند که مطرح کردن مسائل ملی حکومت مستقلی را که در حال شکل گیری است از امکان مانور کردن در زمینه های سیاست خارجی، برای حفظ موجودیت خود، که بسیار مبرم بود، باز می دارد و کشور را آماج تهاجمات توطئه گرایانۀ دشمنان استقلال خواهد کرد.

در دورۀ مورد بحث، حاکمان ارمنستان تازه استقلال یافته تصور می کردند که اگر چالش برای شناسایی جهانی نژادکشی در دستور کار سیاست خارجی کشور قرار گیرد، ممکن است در مردم افکاری انحرافی را نهادینه و آنان را درگیر انگیزه های نیروهای خارجی کند.[2]

در 27 اوت 1991م، در سومین اجلاس عمومی حزب جنبش ملی ارمنی [حزب حاکم]، سیرادِقیان، رئیس هیئت مدیرۀ حزب، بی گمان با بیان دیدگاه های دولتمردان حاکم، بی آنکه استدلالی به میان آورد، اعلام داشت که برای کشور نو استقلال یافتۀ ارمنستان مطرح کردن مسئلۀ احقاق حقوق پایمال شدۀ ارمنیان زیان بار ترین اقدام است. [3] در واقع، تا 1998م، که دولت تغییر کرد، این موضع گیری در سیاست خارجی ارمنستان حاکم بود. [4] با وجود این، در عمل، تا استعفای نخستین رئیس جمهور[1998م] نیز در سایۀ فعالیت های گروه های گسترده ای از جامعه پیشرفت هایی در این زمینه صورت گرفته بود. از دیدگاه بین المللی، در دورۀ مورد بحث، اعلامیۀ دومای روسیه در آوریل 1995م، در خصوص محکوم کردن نژادکشی ارمنیان،[5] بررسی نژادکشی ارمنیان درمجلس کانادا در آوریل 1996م و در پی آن صدور رأی محکومیت رفتار غیرانسانی نسبت به ارمنیان در ترکیۀ عثمانی[6] و موارد دیگر از جدی ترین دستاوردها در راستای شناسایی نژادکشی بوده است.

در دورۀ مورد بحث، همایش هایی در زمینۀ نژادکشی ارمنیان، در سطوح کشوری و بین المللی، در ایروان برگزار شد که در آنها شمار بسیاری از دانشمندان بنام خارجی و ارمنی از دیگر کشورها نیز شرکت کردند.

نکتۀ جالب آنکه نخستین همایش از این دست در آوریل 1990م برگزارشد. در پرتو تحولات ریشه ای مردمی، که در اتحاد شوروی و به خصوص در ارمنستان آغاز شده بود برگزاری این همایش بی سابقه در هفتاد و پنجمین سالگرد نژادکشی ارمنیان در ایروان، با موضوع « نژادکشی ارمنیان، تاریخ، ایدئولوژی و مسئولیت سیاسی آن» میسر شد و در آن 44 دانشمند نامی از کشورهای اتریش، آرژانتین، بلژیک، هلند، امریکا، فرانسه، سوریه، اسرائیل و دیگر کشورها حضور یافتند. در جلسۀ پایانی این همایش چهار روزه، تمامی شرکت کنندگان، به اتفاق، نژادکشی ارمنیان را در ترکیۀ عثمانی، به منزلۀ سنگین ترین جنایت علیه بشریت محکوم و بر ضرورت فعالیت مشترک در زمینۀ روشنگری این جنایت تأکید کردند. [7]

 در 1995م در ایروان، در همایشی، به مناسبت هشتادمین سالگرد نژادکشی ارمنیان، دانشمندان بسیاری از نقاط گوناگون جهان شرکت کردند. [8]

از نظر توسعۀ بررسی نژادکشی ارمنیان در کشور و بازتاب جهانی آن گشایش موزۀ نژادکشی در 1995م، در جوار بنای یادبود قربانیان نژادکشی ارمنیان، از اهمیت بسیاری برخوردار بود. شمار بازدید کنندگان از این موزه تا 2000م به یک میلیون نفر رسید. [9]

از نیمه های دهۀ 1990م دولتمردان حزب حاکم (جنبش ملی ارمنی)، که در سیاست خود در قبال ترکیه برای بهبود روابط، به بهای گذشت های جدی در زمینۀ مطالبات ارمنیان، ناکام مانده بودند و علت اصلی آن موضع گیری سرسختانۀ دولت های ترکیه در قبال مسئلۀ قراباغ بود، بسیار محتاطانه و به تدریج، بار دیگر موضوعات نژادکشی و مطالبات ارمنیان را در سطوح سیاسی مطرح ساختند چنان که، در آوریل 1996م، ب. آرارکسیان، رئیس مجلس ارمنستان، در سفر رسمی اش به استراسبورگ، در اجلاس عالی مجلس اتحادیۀ اروپا، مسئلۀ نژادکشی ارمنیان در ترکیه در 1915م را مطرح ساخت. [10]

به این ترتیب، حکومت تازه استقلال یافتۀ ارمنستان، در نتیجۀ روند طبیعی تحولات، رفته رفته در موضع دفاع از هویت ملی ارمنیان قرار گرفت، ابر مسئله ای که مهم ترین بخش حقوق تاریخی آنان شده است. در این برهه بود که حکومت ارمنستان ناگهان به منزلۀ مدافع واقعی و حافظ تمامی منافع ارمنیان ارمنستان و ارمنیان پراکنده در جهان، خود نمایی کرد. یکی از بارزترین دلایل این مدعا را در مقطع مورد نظر بازگو می کنیم: هنگامی که در 1997م دولت ترکیه برگزاری هفتصدمین سال حکومت عثمانی را به یونسکو – سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد- پیشنهاد کرد، دولتمردان ارمنستان، که موضع خود را در قبال حکومت ترکیه مشخص کرده بودند، با هدف جلوگیری از این اقدام، با همۀ توان به مبارزه برخاستند. [11] آشکار بود که حکومت ترکیه قصد داشت تا با این اقدام نسبت به تاریخ خونین هفتصدسالۀ عثمانی، که میراث دار آن است، اعادۀ اعتبار کند. دولتمردان ترکیه برآن بودند تا با برگزاری سالگرد پایه گذاری حکومت عثمانی، در مقیاس بین المللی، برای عملی ساختن برنامه های نئو – پان ترکیستی خود و در آینده برای عضویت در اتحادیۀ اروپا و اهدافی از این دست زمینه سازی کنند. به ابتکار دولت ارمنستان به سرعت جبهۀ متحد ارمنستان و ارمنیان بیرون از ارمنستان برضد اقدام توطئه گرایانۀ دولت ترکیه تشکیل شد. [12] در نتیجۀ اقداماتی که صورت گرفت سرانجام سازمان یونسکو با تغییر کامل برنامه، از تصمیم پیشین خود مبنی بر برگزاری هفتصدمین سال حکومت عثمانی، منصرف شد. [13]

در کنفرانس اصلی یونسکو، که مسئلۀ برگزاری هفتصدمین سال حکومت عثمانی بررسی می شد، هیئت نمایندگی جمهوری ارمنستان نیز، به سرپرستی وارتان اُسکانیان، معاون وزارت امور خارجه، شرکت کرد. با تلاش پیگیر هیئت نمایندگی جمهوری ارمنستان، یونسکو نه تنها نسبت به برگزاری سالگرد حکومت عثمانی اعلام انصراف کرد، بلکه موظف شد از آن پس از برگزاری سالگردهای امپراتوری ها اجتناب کند. [14] به این ترتیب، ارمنیان به اتکای قدرت حکومتی، با حفظ منافع ملی خود، در عین حال، به حمایت از ارزش های مدنی و آزادگی و دفاع از حقوق اقوام و ملت های زیر سلطه و ستم امپراتوری ها در مقاطع گوناگون تاریخی پرداختند.

پس از تغییر دولت در 1998م، مسئلۀ شناسایی نژادکشی ارمنیان، در دستور کار سیاست خارجی جمهوری ارمنستان، جایگاه شایستۀ خود را یافت. این جایگاه با سخنرانی روبرت کوچاریان، رئیس جمهور ارمنستان، در اجلاس مجمع عمومی پنجاه و سومین دورۀ سازمان ملل متحد، در 25 سپتامبر 1998م، مستحکم تر شد. [15] رئیس جمهور در بالاترین مرجع جهانی، در شمار دیگر مسائل، با اشاره به نژادکشی یادآور شد که سال 1998م پنجاهمین سالگرد پذیرش کنوانسیون سازمان ملل متحد در موضوع پیشگیری ازجنایت نژادکشی و مجازات عاملان آن است و در این زمینه، با اشاره به نژادکشی ارمنیان در1915م در ترکیۀ عثمانی، تأکید کرد که ارتکاب این جنایت فجیع نسبت به بشریت در زمان خود از سوی جامعۀ جهانی محکوم نشد و همین مسئله سبب شد تا جنایت های دیگری از سوی برخی از حکومت های جنایت پیشه تحقق یابد. رئیس جمهور ارمنستان شناسایی و محکوم سازی نژادکشی ارمنیان از سوی مجالس شماری از کشورها را به منزلۀ شاهد روزافزون ضرورت مبارزه با این فاجعه برشمرد و بر عزم جزم حکومت ارمنستان در پشتیبانی از این فرایند با همۀ امکانات تأکید کرد. جالب آنکه ارمنستان، در نخستین سخنرانی پس از عضویت در سازمان ملل متحد، پیشنهادی جدید در خصوص مسئلۀ نژادکشی ارائه داد. به پیشنهاد مشترک ارمنستان و پنج کشور دیگر، که به آن پیوستند، مسئلۀ پنجاهمین سالگرد کنوانسیون در دستور کار اجلاس قرار گرفت. اجلاس مجمع عمومی پنجاه و سومین دورۀ سازمان ملل متحد، در 2 دسامبر، با حضور ارمنستان، مسئلۀ پنجاهمین سالگرد کنوانسیون پیشگیری و مجازات جنایت نژادکشی را، که ارمنستان پیشنهاد خود را در همین زمینه عنوان کرده بود، مورد بررسی قرار داد. نمایندگان بسیاری از کشورها، در سخنرانی های خود، نژادکشی را به طور اعم و نژادکشی 5/1 میلیون ارمنی را در اوائل قرن بیستم به طور اخص محکوم ساختند. سخنرانان به نام کشورهای خود از جمهوری ارمنستان تشکر می کردند که مسئله ای چنین مهم را برای بررسی عنوان ساخته است. نمایندگان 86 کشور عضو سازمان ملل متحد، از سوی دولت های متبوع خود، درخواست کردند تا خود نیز در شمار پیشنهاد دهندگان این لایحه قید شوند. دربارۀ مسئلۀ انسانی عنوان شده از سوی جمهوری ارمنستان همین بس که این پیشنهاد از سوی نمایندگان تمامی کشورها به اتفاق، حتی بدون رأی گیری، که برای نهاد معتبر و مسئولی چون سازمان ملل متحد بسیار نادر است، پذیرفته شد. [16]

ارمنستان با قرار دادن مسئلۀ شناسایی و محکوم سازی نژادکشی در دستور کار سیاست خارجی خود، نه تنها در مجامع گوناگون بین المللی، که در زمینۀ مناسبات دو جانبۀ خود با دیگر کشورها و نیز شناسایی نژادکشی ارمنیان از سوی ترکیه، دست به فعالیت گسترده ای زده بود. باید تأکید کرد که طرف ارمنی هیچ گاه شناسایی نژادکشی از سوی ترکیه را به منزلۀ پیش شرط در مناسبات خود مشخص نکرده است. [17] این موضع گیری، در آوریل 2000م، در سومین همایش بین المللی ایروان، به مناسبت هشتاد و پنجمین سالگرد نژادکشی ارمنیان، بار دیگر تأکید شد. [18]

در دورۀ مورد نظر، پس از آنکه مسئلۀ جهانی کردن نژادکشی ارمنیان، به منزلۀ مهم ترین مسئله در دستور کار سیاست خارجی ارمنستان قرار گرفت، فرایند شناسایی نژادکشی ارمنیان از سوی جامعۀ جهانی به پیشرفت های چشم گیری دست یافت. به ویژه، به دنبال اقدامات بنیادین دولتمردان ارمنستان در راستای شناسایی نژادکشی ارمنیان این مسئلۀ در مقیاس دولتی در دستور کار کشور های گوناگون جهان قرارگرفت.

در 1998- 1999م در مجلس ملی استرالیا، بررسی هایی که از 1997م در زمینۀ نژادکشی ارمنیان آغاز شده بود سرعت بیشتری یافت و منجر به برپایی بنای یادبود قربانیان نژادکشی ارمنیان در محوطۀ مجلس شد. [19]

در فرانسه، نخستین پیامدهای سیاستی که در سطح دولتی پیگیری می شد شناسایی رسمی و محکوم سازی نژادکشی ارمنیان از سوی مجلس ملی فرانسه، در مه 1998م، بود. [20] در جلسۀ 29 مه مجلس ملی فرانسه، کشوری که به مهد آزادی شهرت یافته است، نمایندگان در سخنرانی هایشان از جنایت های حاکمان ترک سخن به میان آوردند و آنها را به شدت محکوم کردند و در رأی مصوب اعلام داشتند: «فرانسه علناً نژادکشی ارمنیان را در 1915م می شناسد».[21]

بررسی های مجلس لردهای انگلستان، در1999م، در زمینۀ نژادکشی ارمنیان، که به ابتکار و با اقدام مستقیم بارونس کارولین کوکس – این دوست راستین ملت ارمنی و به ویژه قراباغ – صورت گرفت، در شناسایی جهانی این فاجعه بسیار اهمیت داشت و هدف از آن مشخص کردن موضع انگلستان بود. با آنکه در پایان این بررسی ها در زمینۀ جنایت های ترک ها تصمیم خاصی اتخاذ نشد که علت آن در حقیقت ناشی از جو “واقع بینی” ویژۀ سیاست انگلستان و حاکم بر مجلس لردها بود و گواه بارز آن سخنرانی بارونس رامسه بود که در زمینۀ پذیرش نژادکشی ارمنیان از سوی بریتانیا به صراحت گفت: « به سود کیست که ما چنین موضعی را در پیش گیریم؟» اما می توان گفت که مطرح ساختن موضوع در کشوری که در سیاست بین المللی تأثیری بسزا دارد، به خودی خود، از دیدگاه شناسایی نژادکشی ارمنیان از سوی جامعۀ جهانی گام مؤثری به شمار می رود. [22]

در اکتبر 2000م، با رأی قاطع مجلس سنای جمهوری شرقی اوروگوئه، 24 آوریل روز یادبود شهیدان ارمنی در آن کشور اعلام شد. در این زمینه یاد آور شویم که در 1965م، برای نخستین بار در جهان، مجلس اوروگوئه اقدام به شناسایی نژادکشی ارمنیان کرده و روز 24 آوریل همان سال را روز یادبود قربانیان بی گناه نژادکشی ارمنیان اعلام داشته بود اما لایحۀ مصوب جدید جنبۀ همیشگی داشت. [23]

در آوریل 2000 م در مجلس نمایندگان ایتالیا، بررسی های لایحۀ شناسایی نژادکشی ارمنیان آغاز شد. [24] در نوامبر همان سال، مجلس ایتالیا، با در نظر گرفتن مصوبۀ همان ماه مجلس اروپا در خصوص گزارش دوره ای کمیسیون پیشرفت ترکیه در مسیر عضویت در اتحادیۀ اروپا (در 1999م)، با اکثریت آرا نژادکشی ارمنیان را در1915م شناسایی کرد. [25]

از نظر شناسایی نژادکشی ارمنیان پذیرش رسمی این واقعیت از سوی یکی از ابر قدرت های جهان، یعنی ایالات متحدۀ امریکا، به طبع دارای اهمیت بسیار است. باید یادآور شد که در نتیجۀ تلاش هدفمند طرف ارمنی، درمقطع مورد نظر، در این زمینه نیز پیشرفت شایانی صورت گرفت.

در اکتبر 2000م، کمیسیون روابط خارجی مجلس نمایندگان کنگرۀ امریکا پیش نویس لایحۀ شمارۀ 398 را دربارۀ نژادکشی ارمنیان تصویب کرد و آن را در دستور کار کنگره قرار داد. تصویب این قطعنامه از سوی کنگره در واقع می توانست به معنی شناسایی واقعیت نژادکشی ارمنیان در ترکیه عثمانی، از سوی نهاد قانون گذاری امریکا، به شمار آید[26] اما بر اثر فشارهای علنی نهاد اجرایی امریکا و با هدف به خطر نینداختن روابط با ترکیه قطعنامۀ نژادکشی از دستور کار کنگره خارج شد. [27]

در 18 ژانویه 2001م، مجلس ملی فرانسه لایحۀ شناسایی نژادکشی ارمنیان را تصویب کرد و با تصویب آن نخستین کشوری شد که به طور قانونی نژادکشی ارمنیان را به دست حکومت عثمانی در سال های نخست قرن بیستم میلادی شناسایی کرد. [28]

پس از استقلال ارمنستان تا پایان 2001م، مجالس یونان، لبنان و بلژیک نیز در زمینۀ نژادکشی ارمنیان مصوباتی داشته اند. [29]

از دیگر پیامدهای حرکت بی سابقۀ شناسایی نژادکشی ارمنیان، در سراسر جهان، پیوستن فرهیختگان پیشتاز ترک به آن بود.[30] آنها به شیوه هایی که برایشان مقدور بود در جامعۀ ترکیه دست به اقداماتی جدی زدند تا جامعۀ ترک را با گذشتۀ خونین خود رو به رو کنند و فجایعی را که نیاکانشان مرتکب شده اند به آنان بقبولانند.

در مقطع مورد نظر، ارمنستان نیز دست به اقدامات پیگیری برای پشتیبانی معنوی از حرکت شناسایی جهانی نژادکشی زد. چنان که به نشانۀ عمیق ترین احساس قدردانی ملت ارمنی، مشتی خاک از مزار حامیان بزرگ ارمنیان، یوهانس لپسیوس، جیمز برایس، فرانتس وِرفل، هنری مورگِنتاو و دیگران در محفظه هایی در مجتمع یادبود نژادکشی ارمنیان در ایروان گذاشته و لوح های یادبودی بر آنها نصب شد که یادگار آنها را جاودانی می سازد.

منابع:

ارمنستان شوروی. 25 آوریل1990.

بارسقیان، ل. آ. (تدوین). بررسی های مجلس کانادا در آوریل 1996م در زمینۀ محکوم کردن

نژادکشی ارمنیان. ایروان: بی نا، 1996.

——-. فرانسه علناً نژادکشی ارمنیان را می شناسد. ایروان: بی نا، 1998.

——-. (تدوین). بررسی های نمایندگان مجلس لردهای بریتانیا دربارۀ نژادکشی ارمنیان (14 آوریل 1999م). ایروان: بی نا، 2000م.

——-. بررسی های مجلس استرالیا در زمینۀ نژادکشی ارمنیان. ایروان: بی نا، 2001.

——-. (تدوین). بررسی های لایحۀ شناسایی نژادکشی ارمنیان در مجلس نمایندگان ایتالیا، 3 آوریل 2000م. ایروان: بی نا، 2001.

——-. فرانسه نخستین کشور جهان است که نژادکشی ارمنیان را قانوناً شناسایی کرده است.ایروان: بی نا، 2002م.

——-.گاه شمار محکوم سازی و شناسایی رسمی نژادکشی ارمنیان (1915-2003م). ایروان: بی نا،2004م.

——-.(گردآوری، تدوین و مقدمه). نژادکشی ارمنیان، حکومت های جهان، مجالس ملی و

 سازمان های بین المللی محکوم و شناسایی می کنند (مجموعۀ مطالب). ایروان: بی نا، 2005م.

جمهوری ارمنستان. 29 اوت1991؛ 28 اکتبر1992؛ 25 فوریه 1995؛ 23 و 28 آوریل 1995؛

 25 و 26 آوریل 1996؛ 24 آوریل 1997؛ 16،14 و 22 اکتبر 1997؛ 1نوامبر 1997؛ 4ژوئن

 1998؛ 26 سپتامبر 1998؛ 4دسامبر 1998؛ 27 آوریل1999؛ 15 سپتامبر 1999؛ 19 نوامبر

 1999؛ 3 مارس2000؛ 20 آوریل2000؛ 23 و 30 سپتامبر 2000؛ 5 و 21 اکتبر 2000؛ 21 و 22 نوامبر 2000. 

گاراگاشیان، م. آسیب های روانی ناشی از نژادکشی و هویت ملی،تحلیل روان شناختی. ایروان:بی نا، 2006.

لیپاریتیان، ژ. چالش حاکمیت، تفکر سیاسی ارمنیان بعد از استقلال. ایروان: بی نا، 1999.

پی نوشت ها:

1ـ م. گاراگاشیان، آسیب های روانی ناشی از نژادکشی و هویت ملی،تحلیل روان شناختی (ایروان: بی نا، 2006)، ص 33.           

2ـ ژ. لیپاریتیان، چالش حاکمیت، تفکر سیاسی ارمنیان بعد از استقلال (ایروان: بی نا، 1999)، ص 142.

3ـ جمهوری ارمنستان (29 اوت 1991م).

4ـ همان (28 اکتبر 1992 و 28 آوریل 1995م).     

5ـ ل. آ. بارسقیان، گاه شمار محکوم کردن و شناسایی رسمی نژادکشی ارمنیان (1915-2003م) (ایروان: بی نا، 2004)، ص 12.      

6ـ همو (تدوین)، بررسی های مجلس کانادا در آوریل 1996م در زمینۀ محکوم کردن نژادکشی ارمنیان (ایروان: بی نا، 1996)، ص 119.

7ـ ارمنستان شوروی (25 آوریل 1990م).           

8ـ جمهوری ارمنستان (25 فوریه و 23 آوریل 1995م).    

9ـ همان (3 مارس 2000م).       

10ـ همان (26 آوریل1996م).                 

11ـ همان (14 اکتبر 1997م).                 

12ـ همان (16 اکتبر و 1نوامبر 1997م).              

13ـ همان (22 اکتبر 1997م).                 

14ـ همان (1نوامبر 1997م).                  

15ـ همان (26 سپتامبر 1998م).            

16ـ همان (4 دسامبر 1998م).               

17ـ همان (24 آوریل 1997، 26 سپتامبر 1998 و 5 اکتبر 2000م).             

18ـ همان (20 آوریل 2000م).                

19ـ بارسقیان (تدوین)، بررسی های مجلس استرالیا در زمینۀ نژادکشی ارمنیان (ایروان: بی نا، 2001)، ص 3 – 6.

20ـ جمهوری ارمنستان (4 ژوئن 1998م).                       

21ـ بارسقیان، فرانسه علناً نژادکشی ارمنیان را می شناسد (ایروان: بی نا، 1998)، ص 115.      

22ـ همو (تدوین)، بررسی های نمایندگان لردهای بریتانیا دربارۀ نژادکشی ارمنیان (14 آوریل 1999م) (ایروان: بی نا، 2000م)، ص 39.

23ـ جمهوری ارمنستان (21 اکتبر 2000م)؛ ل.آ. بارسقیان (گردآوری، تدوین و مقدمه)، نژادکشی ارمنیان، حکومت های جهان، مجالس ملی و سازمان های بین المللی محکوم و شناسایی می کنند (مجموعۀ مطالب) (ایروان: بی نا، 2005م)، ص 208.           

24ـ بارسقیان (تدوین)، بررسی های لایحۀ شناسایی نژادکشی ارمنیان در مجلس نمایندگان ایتالیا،3 آوریل2000م (ایروان: بی نا، 2001)، ص6.           

25ـ جمهوری ارمنستان (21 نوامبر 2000م).       

26ـ همان (23 و 30 سپتامبر و 5 اکتبر 2000م).              

27ـ همان (22 نوامبر 2000م).               

28ـ بارسقیان، فرانسه نخستین کشور جهان است که نژادکشی ارمنیان را قانوناً شناسایی کرده است (ایروان: بی نا، 2002م)، ص86.

29ـ همو، گاه شمار محکوم سازی و شناسایی رسمی نژادکشی ارمنیان (1915-2003م) (ایروان: بی نا، 2004م)، ص12-13.

30ـ جمهوری ارمنستان (25 آوریل 1996م، 27 آوریل، 15 سپتامبر و 19 نوامبر 1999م)؛