|
جنگ هشت سالۀ عراق و ایران، که با تجاوز همسایۀ غربی به قلمرو ایران آغاز شد، در کنار خسارات فراوان مالی و آسیب های اجتماعی، ده ها هزار تن از هم میهنان ما را به خاک و خون کشید. بمباران شهرها و روستاهای کشور، که دامنۀ آن تا پایتخت نیز کشیده شد، شمار بسیاری از مردم بی دفاع را آماج گلوله های مرگبار قرار داد و قربانیان بسیار گرفت. در میان قربانیان جنگ تحمیلی سهم جوانان بیش از دیگران بود، جوانانی که برای صیانت از تمامیت ارضی و دفاع از مرزهای میهن، عاشقانه، به جبهه های جنگ می شتافتند و حماسه ها می آفریدند. بسیاری از این عاشقان جان در راه این آرمان مقدس گذاشتند و به افتخار شهادت نایل آمدند. در میان شهیدان جنگ تحمیلی جوانانی از اقلیت های قومی ـ مذهبی کشور نیز شانه به شانۀ برادران مسلمان خود در خطوط مقدم جبهه های نبرد جنگیدند و به خیل عظیم شهیدان پیوستند یا سال ها در اسارت دشمن به سربردند. در ادیان و مکاتب مختلف، شهیدان از مرتبت و منزلت والایی برخوردارند. در دیانت مسیح، کسی را که در راه صیانت باورهای مسیحیت جان می بازد شهید می نامند. واژۀ لاتینی شهید مارتیر[1] است که به صورت مارتیروس[2] از زبان یونانی وارد زبان ارمنی شده و از گذشته های دور در نام گذاری فرزندان پسر به کار رفته است. امروزه نیز نام مارتیروس و نام خانوادگی مارتیروسیان در میان ارمنیان فراوان است. معادل دیگر واژۀ شهید در زبان ارمنی ناهاتاک[3] است که از دو جز (( ناه)) (ناخ) به معنی پیش و نخست و ((تاک)) به معنی دو و تک ترکیب شده و با رابط الف به هم پیوسته است. بنابراین، ناهاتاک در لغت به معنی پیشتاز و پیش آهنگ است. در فرهنگ های ارمنی معانی دیگر این واژه عبارت اند از سرباز خط مقدم، قهرمان، دلیر و بی باک و در مفاهیم دینی به معنی شهید و شاهد آمده و آن کسی است که برای دفاع از دین و ایمان قربانی می شود، کسی که برای آرمانی، جان خود را ایثار می کند. نبرد برای دین و میهن از دیرباز جزئی از زندگی ارمنیان بوده است. در 451م، سران ارمنستان برای مقابله با تعرض ساسانیان به خاک این کشور، که با هدف بازگرداندن ارمنیان به دین زرتشت صورت گرفت، به جنگ با نیروهای مهاجم برخاستند. [4] فرماندهی نیروهای ارمنستان با سردار وارتان مامیگونیان بود که خود در این جنگ کشته شد ولی مبارزه ادامه یافت تا سرانجام پس از سه دهه، با انصراف حکومت ساسانی از سیاست تغییر دین ارمنیان، به ثمر رسید. کلیسای ارمنی وارتان مامیگونیان و هم رزمانش را، که در این مبارزه به خاک افتادند، شهیدان مقدس شمرده و آیین یادبود ویژه ای برای بزرگداشت آنان اختصاص داده است. یقیشه،[5] روحانی و تاریخ نگار قرن پنجم میلادی، که خود در میدان نبرد حضور داشته و تاریخ این جنگ را به رشتۀ تحریر درآورده می نویسد: (( مرگ ناآگاهانه مرگ است، مرگ آگاهانه جاودانگی است)) . [6] سردار وارتان و هم رزمانش آگاهانه، برای پاسداری از دین و میهن، به مبارزه برخاستند و به جاودانگی پیوستند. این شعار در طول تاریخ ارمنستان همواره سرمشق و راهنمای نسل ها بوده و تا امروز نیز همچنان بازگو می شود. به یقین جوانان ایران نیز در طول جنگ با همین روحیه پای به عرصۀ نبرد می گذاشتند و تا پای جان برای دفاع از خاک کشور و سرکوب دشمن متجاوز ایستادگی می کردند و مرگ آگاهانه را که همان جاودانگی است به جان پذیرا می شدند. در قبرستان ارمنیان تهران، قطعۀ ویژه ای به شهیدان جنگ تحمیلی اختصاص یافته است. در نیمۀ آبان 1388خ، با همکاری خلیفه گری ارمنیان تهران و بنیاد شهیدان و ایثارگران بنای یادبودی نیز در این محل برپا شد. مشارکت ارمنیان در جنگ تحمیلی منحصر به جانبازی رزمندگان و ازخودگذشتگی جوانان ارمنی نبوده است. تقریباً تمامی اقشار ارمنیان با استقبال از فراخوان شوراهای خلیفه گری در مراکز تهران، تبریز و اصفهان و پاسخ به ندای وجدان به پشتیبانی از عملیات خطوط مقدم جبهه ها برخاستند. از نوباوگان و جوانان در سنگرهای مدارس تا بسیاری از خانواده ها و انجمن های مختلف و صاحبان صنایع، همه در جمع آوری کمک های نقدی و جنسی برای جبهه های جنگ مشارکت می کردند. شورای خلیفه گری تهران و در رأس آن شادروان اسقف اعظم آرداک مانوکیان، خلیفۀ وقت جامعۀ ارمنی تهران و شمال ایران، با تلاش پیگیر برای جذب کمک های مردمی و سازماندهی امور برای پیشگیری از اتلاف منابع تلاش شبانه روزی می کردند. در مرکز اصفهان نیز، اسقف اعظم کُریون پاپیان، خلیفۀ وقت و رئیس خلیفه گری ارمنیان حوزۀ اصفهان و جنوب ایران و در مرکز تبریز، کشیش ارشد، شادروان باگرات مِلکونیان، نایب خلیفۀ وقت ارمنیان کل آذربایجان، اقدامات مؤثری در جمع آوری کمک های مردمی صورت دادند. با ادامۀ جنگ تحمیلی، شورای خلیفه گری تهران، با تشکیل ستادی ویژه، سازماندهی و اعزام گروه های صنعتگر ارمنی به مناطق جنگی را آغاز کرد. نُه گروه از حوزۀ خلیفه گری تهران، چند گروه از اراک و چندین گروه دیگر از حوزه های خلیفه گری اصفهان و تبریز به مناطق جنگی اعزام شدند. این گروه ها با استقرار در پشت جبهه به مرمت ماشین های جنگی و راه سازی، ساخت و راه اندازی سردخانه ها، بیمارستان های صحرایی و کارهایی از این دست می پرداختند که هر گروه حدود یک تا دو ماه در منطقه فعالیت می کرد. اعزام گروه های صنعتگر ارمنی از 1362 تا 1367ش ادامه یافت.
در زمینۀ جنگ تحمیلی و مشارکت ارمنیان در آن دو کتاب در دست است:
در ادامه به معرفی این دو کتاب می پردازیم.  جمعی از شهیدان ارمنی جنگ تحمیلی گـل مریــم، بررسی نقش ارامنۀ ایران در هشت سال دفاع مقدس چنان که در پیشگفتار کتاب آمده است: (( بخش اول مجموعه، در حد امکان، به روابط نظامی دو سه هزار سالۀ ارمنیان با دیگر اقوام ایرانی در محدودۀ اقوام هم خانوادۀ آریایی می پردازد. در بخش های دیگر ابتدا به صورت فشرده و اجمالی به شرکت ارمنیان در جنگ تحمیلی پرداخته شده و سپس به روش دایرۀ المعارف به شهدا، سربازان مفقودالاثر، آزادگان و جانبازان اشاره شده است)) . عنوان بخش اول کتاب (( بررسی اجمالی پیشینۀ نظامی ارمنیان در حوزۀ تمدنی مادی، ارمنی، پارتی، پارسی و …)) است. مؤلف در کلیات این بخش می نویسد: (( با توجه به اصل موضوع مورد تحقیق، یعنی، حضور ایرانیان ارمنی در دوران هشت سالۀ دفاع مقدس، در این بخش سعی می کنیم تا همراه معرفی اجمالی ارمنیان مسائل مهم و تاریخ گذشته، به نکات جالب توجه تاریخی نظامی ارمنیان در رابطه با ایران بپردازیم)) . در ادامۀ کتاب مباحث زیر مطرح شده است: دوران هخامنشیان و ارمنی ها، روابط ایران و ارمنستان در دوران سلوکیان، ارمنستان در دوران اشکانیان، دوران ساسانیان و ارمنستان در دوران ساسانیان از 428م تا انقراض دولت ساسانی. این تاریخ سال انقراض حکومت اشکانی در ارمنستان است. عنوان بخش بعدی کتاب (( ارمنستان در دوران خلافت اعراب (دوران اسلامی) بنا به ادبیات رسمی تاریخ ارمنستان)) است. در این بخش به دوره های مختلف تاریخ ارمنستان از دوران خلافت تا قرن بیستم میلادی، ارمنیان در انقلاب مشروطه و فاصلۀ دو جنگ جهانی و پس از آن تا انقلاب اسلامی پرداخته شده و مبحثی نیز به زندگی ارمنیان در کشورهای عربی اسلامی اختصاص یافته است. در بخش بعدی، با عنوان (( ارامنه در جنگ تحمیلی)) ، حضور ارمنیان در انقلاب اسلامی از دیدگاه جهان بینی دینی و ماهوی حادثه ای بزرگ شمرده شده که (( جدا از روایت تاریخی آن نیازمند تحقیق موشکافانه و علمی فیلسوفان دینی می باشد)) . مؤلف بر این باور است که: (( ادیان الهی در کنار هم و با هم، نه با شعار، بلکه با عمل خواهند توانست گره از کار نوع بشر گشوده و راه را برای اعمال اراده خداوندی در کرۀ ارض هموار نمایند)) . در این بخش، به طور گسترده به مشارکت ارمنیان در جنگ تحمیلی و اقدامات شوراهای خلیفه گری در یاری رسانی به جبهه های جنگ توجه شده است. مؤلف می نویسد: (( سازماندهی و اعزام گروه های داوطلب توسط شورای سه گانۀ خلیفه گری ارامنۀ ایران، به نظر ما، از مهم ترین فعالیت هایی بود که ارامنۀ ایران در طول جنگ تحمیلی در دوران دفاع مقدس به آن همت گماردند)) . در بخش های دیگر کتاب فهرست شهیدان نظامی و غیر نظامی ارمنی، همراه با عکس و تاریخ تولد و شهادت، فهرست سربازان مفقودالاثر، آزادگان و جانبازان ارمنی، همچنین خاطرات افراد خانواده، نزدیکان و هم رزمان بسیاری از شهیدان و خاطرات دوران اسارت آزادگان آورده شده است. کتاب گل مریم مجموعه ای است ارزشمند که با استناد بر منابع معتبر تألیف شده و به خوبی نمایانگر حضور و نقش ارمنیان در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی است. این کتاب یادنامۀ جامع شهیدان، جانبازان و سربازان مفقودالاثر ارمنی و گواه راستین فداکاری ها و جان فشانی های جوانان ارمنی در کنار برادران مسلمان خود در جبهه های نبرد است. بخش های مربوط به منشأ قوم ارمن و تاریخ ارمنستان در دوره های مختلف نیز، با ارجاعات گسترده و غنی و استفاده از منابع گوناگون، اطلاعات سودمندی را در دسترس خوانندگان می گذارد. جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنۀ ایران این کتاب به ابتکار و همت زنده یاد اسکندر اسکندریان( 1929 1998م)، نمایندۀ شورای خلیفه گری ارمنیان تهران در ستاد کمک رسانی شورای خلیفه گری ارامنه، به رشتۀ تحریر در آمده است. اسکندر اسکندریان فعال و خدمتگزار ملی و اجتماعی، عضو مجمع نمایندگان جامعۀ ارمنی و عضو شورای خلیفه گری تهران در سال های جنگ هشت سالۀ ایران و عراق بود. او وظیفۀ خطیر سرپرستی گروه های صنعتگر اعزامی به مناطق جنگی را بر عهده داشت و بارها همراه با این گروه ها در منطقه حضور یافته بود. اسکندریان براساس یادداشت های روزانۀ خود و با جمع آوری مطالب، گزارش ها، عکس ها و فیلم های گوناگون به نگارش مشارکت ارمنیان در جنگ تحمیلی پرداخته است. متأسفانه با درگذشت وی در 1376خ این اثر به مرحلۀ چاپ نرسید. چندی بعد با تصمیم شورای خلیفه گری تدوین و آماده سازی اثر وی به نورهایر شاه نظریان، که از فعالان آموزشی و اجتماعی جامعۀ ارمنیان است، سپرده شد. سرانجام حدود هجده سال پس از پایان جنگ تحمیلی مجموعه ای که حاوی رویدادهای دوره ای حساس از تاریخ ایران و نشان دهندۀ نقش ایرانیان ارمنی در آن برهۀ تعیین کنندۀ تاریخی است، هم زمان، به فارسی و ارمنی انتشار یافت. در گفتار سرآغاز کتاب، به قلم اسقف اعظم سِبوه سرکیسیان، خلیفۀ ارمنیان حوزۀ تهران و شمال ایران، چنین آمده است: (( هشت سال جنگ آزمونی بود برای جنگاوری، دلاوری و ایثار مردم ایران. تاریخ نشان داد که این آزمون سرآغاز زندگی نوین، خلاقیت نوین و دستاوردهای نوین است. ارمنیان ایران نیز، که جزء جدایی ناپذیر ایران زمین هستند، همگام با برادران مسلمان خود جان فشانی ها کردند و هم بستگی و پای بندی به جمهوری اسلامی ایران را به اثبات رسانیدند)) . در ادامه آمده است: ((خلیفه گری ارامنه، به رهبری شادروان اسقف اعظم آرداک مانوکیان، خلیفۀ وقت ارامنۀ ایران، از نخستین روزهای جنگ همچون تنی واحد در کنار حکومت جمهوری اسلامی و ملت ایران ایستاد و همۀ توش و توان و امکانات خویش را در دفاع از آزادی و تمامیت ارضی کشور به کار گرفت)) . پس از گفتار سرآغاز و سخن شورای خلیفه گری ارامنۀ تهران مطالب زیر به صورت مقدمه به متن اصلی افزوده شده است: ـ زندگی نامۀ مختصر اسکندر اسکندریان، نگارش ن. شاه نظریان. ـ دیباچه؛ شامل نگاهی گذرا به رویدادهای سیاسی دوران یک صد سالۀ پیش از برقراری نظام اسلامی در ایران و نقش ارمنیان در تحولات آن، شرکت ارمنیان ایران در رویدادهای پیش از انقلاب و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نگارش ن. شاه نظریان. ـ قدردانی، نگارش لئون آهارونیان، رئیس شورای خلیفه گری ارمنیان تهران در دورۀ جنگ تحمیلی، که با گرامیداشت اثر اسکندریان می نویسد: (( نویسندۀ این سطور در آن روزهای سخت با نویسندۀ این کتاب و دیگر همکاران در سنگری واحد در تلاش بودند…)) . ـ سخنی چند، نگارش لیدا الوندیان که با یادآوری دوران همکاری خود با نویسندۀ کتاب در ستاد تبلیغاتی و کمک رسانی شورای خلیفه گری ارمنیان تهران، از تلاش های نویسنده برای جمع آوری مستندات موجود و گنجاندن آنها به صورت اسناد در کتاب تقدیر می کند. متن اصلی کتاب نوشتۀ اسکندر اسکندریان است که در ده فصل تدوین و در آنها به اختصار به اقدامات شورای خلیفه گری ارامنۀ تهران در محکوم کردن تجاوز بیگانگان و تشکیل ستاد کمک رسانی شورای خلیفه گری ارامنۀ تهران اشاره شده. سپس دربارۀ برنامه ریزی ها و فعالیت ها و اقدامات پشتیبانی برای کمک رسانی به جبهه های جنگ و اعزام گروه های متخصص صنعتگران ارمنی سخن به میان آمده است. همچنین دربارۀ اقدامات و کمک های مردمی ارسال شده از سوی شورای خلیفه گری اصفهان و آذربایجان به مناطق جنگی مطالبی درج شده است. فصلی از کتاب نیز به زندگی نامۀ شهیدان، مجروحان، آزادگان و جانبازان ارمنی در جنگ تحمیلی اختصاص یافته و اسامی سربازان مجروح و مفقودالاثر و مجروحان غیر نظامی در دورۀ انقلاب و جنگ تحمیلی نیز آورده شده است. کتاب جنگ تحمیلی هشت ساله و ارامنۀ ایران دربرگیرندۀ وقایع دوره ای بحرانی از تاریخ کشور و انقلاب اسلامی ایران و بخشی از تاریخ ارمنیان ایران است که با امعان نظر فراوان نوشته شده و با توجه به حضور و فعالیت نویسنده در شورای خلیفه گری وقت و ستاد کمک رسانی به جبهه های جنگ از دقت و درستی قابل تحسینی برخوردار است. این کتاب نیز مجموعه ای است ارزشمند از تلاش های جامعۀ ارمنیان ایران در سال های جنگ تحمیلی و جان فشانی های جوانان ارمنی در جبهه های نبرد که برای نسل های آینده به یادگار خواهد ماند. کوشش های نورهایر شاه نظریان، تدوینگر کتاب، برای آماده سازی این مجموعه و نگارش تاریخ اجمالی صد سالۀ ایران تا انقلاب اسلامی و نشان دادن نقش ارمنیان در آن مقطع زمانی و نیز رویدادهای پیش از انقلاب و پیروزی انقلاب اسلامی شایستۀ ستایش است. در پایان فهرست شهیدان نظامی و غیر نظامی ارمنی در جنگ هشت سالۀ ایران و عراق، بر مبنای داده های دو کتاب یاد شده، ارائه می شود: شهیدان نظامی ارمنی در جنگ تحمیلی[7] شهیدان غیر نظامی ارمنی در جنگ تحمیلی پی نوشت ها: Martyr 1. Martiros 2. Nahatak 3.
Yeghishe 5.
7. خانه های خالی در برخی از ستون های جداول حاضر به معنی نبود اطلاعات دقیق در زمینۀ مذکور، در منابع مورد استفاده، بوده است. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 54
|
