شاید در طول قرون و در تاریخ فرهنگ هیچ یک از کشورهای جهان نتوان کسی چون حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی و کتابی چون شاهنامه یافت که قوم و ملتی را این همه به خود مدیون کرده باشد زیرا سخن فردوسی و شاهنامه بارها و بارها فرهنگ این سرزمین را از خطر اضمحلال و زبان پارسی را از خطر فراموشی نجات داده است.

در واقع فردوسی منادی عزت و شرف ملتی است که بارها مورد حملۀ اقوام مختلف و جهان‌خواران خون ریز قرار گرفته و هر بار که سخن او از سینۀ دل سوختگان این آب و خاک به زبانشان جاری شده، گویا پیام وحدت را به گوش فرزندان این مرز و بوم خوانده است و اثرش آنچنان بوده است که گاهی شاهان نیز آن را دست‌آویز ماندگاری خود قرار داده‌اند. به طوری که در دوران‌های مختلف آن را به زیور خطوط زیبا و تذهیب و تشعیر و مینیاتورهای دل‌انگیز و تجلید و تزیین هنرمندانه آراستند. بنابراین شاهنامه نه تنها حافظ زبان و فرهنگ ما گردیده، بلکه خط و سایر هنرها و هنرمندان بسیاری را از گمنامی و نابودی نجات داده است و چه بسیار هنرها و هنرمندان که نامشان با نام شاهنامه مُخلّد شده است.

این کتاب نه تنها در ایران که در کشورهای همسایه نیز مورد توجه فرمانروایان هنردوست و مردمان اندیشمند و باذوق قرار گرفته است؛ آنچنان که در هند که زبان و فرهنگ پارسی عاشقان بسیار داشته و به علت وجود زرتشتیانی که شاهنامه را همیشه پاس داشته‌اند، مهد شاهنامه و شاهنامه‌نویسی و شاهنامه‌خوانی شده است، حکومت‌های پارسی‌زبان قطب‌شاهی، بهمنی، فارقیان، پادشاهان کشمیر و عادل‌شاهی و نظام شاهی و بالاخره گورکانیان هند، هر کدام نه تنها مشوق هنر و زبان پارسی بوده‌اند، بلکه خود منابعی عظیم از کتب پارسی را در اختیار داشتند و در دوران آنان شاهنامه‌های بسیار با زیور هنرهای گوناگون تزیینی بوجود آمده است. خدمات تیموریان هند به ویژه همایون شاه و اکبرشاه و شاه جهان گورکانی به فرهنگ پارسی غیرقابل انکار است.

عثمانیان نیز شاهنامه را پیوسته مورد توجه قرار می‌دادند و از قدیم‌الایام به دستور شاهان عثمانی هنرمندان بسیار در راستای جمع‌آوری و تکثیر و نسخه‌برداری از آن کوشیدند. بعضی از این شاهان چون سلطان سلیم و سلطان محمد آنچنان شیفتۀ زبان پارسی بوده‌اند که خود اشعار زیبایی به زبان پارسی سروده‌اند و دربار آنان، مرجع و مأوای خطاطان و کاتبان و تذهیب‌کاران و کتاب‌سازان ترک و ایرانی بوده است و از این روست که امروز یکی از منابع مهم شاهنامه در کشور ترکیه است و ترکیه صاحب تعداد زیادی از شاهنامه‌های نفیس خطی است و حدس زده می‌شود که نسخه‌های زیادی از شاهنامه‌های موجود در کشورهای اروپایی و آمریکا از کشور ترکیه به آنجاها برده شده‌اند.

در پاکستان و افغانستان و کشورهای اطراف دریای خزر نیز این کتاب بی‌مانند پارسی همواره مورد عزت و احترام بوده است. چنین است که می‌توان گفت حکیم خردمند توس فریاد خویش را چنان در طول قرون برکشیده است که هرگونه تهاجم فرهنگی را از آغاز منکوب کرده و صخرۀ عظیم شاهنامه ناشر و بشارت دهندۀ زبان و فرهنگ این آب و خاک گردیده است. فردوسی نیز به کار داهیانۀ خویش چنان ایمان داشته و خود این شهرت جهان‌شمول را به چشم دیده است که می‌گوید:

نمیرم از این پس که من زنده‌ام
که تخم سخن را پراکنده‌ام

در این مقال غرض بیان اهمیت کار فردوسی و معرفی شاهنامه نیست که در این مورد سخت بسیار رفته است و مصداقش «آفتاب آمد دلیل آفتاب» است، بلکه اشاره به شناخت و توجه فرهنگ‌دوستان و هنرستایان دیگر ملل است به این اثر بزرگ حماسی. با توجه به اینکه مغولان ویران کردند و سوختند و کشتند، و ما هیچ اثری از شاهنامه‌های تا دویست سال پس از مرگ فردوسی را نیافته‌ایم، اما شگفتا که شاهنامه چون جنگلی عظیم از اندیشه در سینه‌های مردم عاشق جاگرفته و سپس بیرون تراویده در دفتر و کتاب مزین به هنرهای بسیار، زینت‌بخش موزه‌ها و کتابخانه‌ها و مجموعه‌ها گشته است. توجه به شاهنامه نه تنها در میان اقوام ایرانی و پارسی صورت گرفته بلکه این حماسه ماندنی توجه ملل دیگر را نیز به خود جلب کرده است. به طوری که اولین بار در اوایل قرن هفتم هجری یعنی در سال ۶۲۰ این کتاب مورد توجه پادشاه ایوبی، فتح بن علی قرار گرفت و او بنداری اصفهانی را به ترجمۀ عربی آن امر کرد. بنداری در مدت هجده ماه، از جمادی الاول ۶۲۰ هـ ق. تا شوال ۶۲۱ آن را ترجمه کرد. و این ترجمه امروز یکی از مهمترین نسخ قابل اعتماد شاهنامه محسوب می‌شود و بارها در ترجمه و تصحیح نسخ شاهنامه مورد استناد قرار گرفته است.

از آن پس این کار سترگ حکیم توس پیوسته نظر دانش‌پژوهان را به خود جلب کرده است، به طوری که از اوایل قرن نوزدهم میلادی بسیاری از محققان فرهنگ و تمدن جهان آن را مورد توجه قرار داده‌اند و شاهنامه به زبان‌های مختلف ترجمه گردیده است و بسیاری از محققان و شرق‌شناسان از عظمت کار فردوسی شگفت‌زده لب به تحسین گشوده‌اند. مثلاً رُنان[۱] خاورشناس فرانسوی می‌گوید: «شاهنامه سند بزرگ نبوغ و قدرت خلاقه نژاد آریایی است». سنت بوو[۲] نویسنده و منتقد نامدار فرانسوی نوشته است:

«اگر بدانیم آثاری بدین عظمت در جهان پیدا می‌شوند اینچنین ساده‌لوحانه به خودمان مغرور نمی‌شویم».

تئودور نُلدکه[۳] می‌نویسد: «این حماسۀ ملی چنان که با عظمت است که هیچ ملتی در روی زمین نظیر آن را ندارد».

برتلس[۴] می‌گوید: «تراژدی زندگانی فردوسی با تراژدی ملت ایران به هم آمیخته است و از این رو ایران برای تجدید قوای خود همواره دست به دامان این گنجینۀ بی‌قیاس می‌شده است».

این سخنان همه نشان دهندۀ عظمت این اثر کبیر فرهنگ انسانی است و مسلماً ارزش آن را داشته است که ژول مُل[۵] بیش از چهل سال از عمر خود را بر روی آن بگذارد و آن را به زبان فرانسه ترجمه کند و در سال ۱۸۷۷ ترجمه فرانسه آن را با ضمیمۀ اصل فارسی به خرج دولت فرانسه در هفت جلد منتشر کند. در قرن نوزدهم شاهنامه مورد توجه بسیاری از محققان جهان قرار گرفت و بسیاری از فرهنگ‌پژوهان به ترجمه و تفسیر آن دست زدند. در این قرن است که ترجمه‌های گوناگون شاهنامه را به زبان‌های مختلف مشاهده می‌کنیم.

در سال ۱۸۱۱ میلادی ایران‌شناس انگلیسی لومـــدن[۶] جلد اول از دورۀ هشت جلدی شاهنامه را در کلکته به چاپ رسانید. پس از وی گام‌های دیگری در راه معرفی این اثر سترگ برداشته شد. در سال ۱۸۲۹ میلادی شرق‌شناس دیگر انگلیسی ترنر ماکان[۷] متن کامل شاهنامه را در چهار مجلد منتشر کرد.

همزمان با ژول مُل، وولّرس[۸] خاورشناس هلندی شاهنامه را به زبان لاتینی ترجمه کرد و در لیدن منتشر ساخت و کریستین سن[۹] ترجمۀ دانمارکی شاهنامه را به انجام رساند. اتکینسون[۱۰] در سال ۱۸۲۰ ترجمۀ خلاصه‌ئی از شاهنامه را در لندن به چاپ رسانید. در آلمان نیز ترجمه‌های آلمانی این کتاب در سال ۱۸۲۰ توسط گورس[۱۱]، به طور خلاصه تا مرگ رستم و در سال‌های بعد توسط روخرت[۱۲] و فون شاک[۱۳] صورت گرفت و در برلین منتشر شد.

برادران وارنر (ایران‌شناسان انگلیسی) در سال‌های ۱۹۰۵-۱۹۲۰ میلادی ترجمه‌ئی از شاهنامه انجام دادند و در لندن به چاپ رساندند.

در ایتالیا، شاعر بزرگ ایتالیایی ایتالوپیزی[۱۴] ترجمۀ ایتالیایی شاهنامه را در هشت جلد در شهر تورینو به چاپ رساند.

همزمان با ترجمه و انتشار شاهنامه به زبان‌های مختلف اروپایی، در شرق نیز ترجمه‌هایی به زبان‌های مختلف توسط دانش‌پژوهان و فرهنگ‌شناسان صورت گرفت. از جمله ترجمه‌ئی به زبان گجراتی در سال ۱۸۷۹ در بمبئی به چاپ رسید و ترجمۀ شاهنامه به زبان ترکی عثمانی در تاشکند در سال ۱۹۰۳ میلادی به زیور طبع آراسته گردید.

تلاش و پیگیری شرق‌شناسان بزرگ شوروی سابق در شناخت و معرفی و تصحیح متون عاشقانه نیز از اهمیت بسیار برخوردار است. برتلس خاورشناس بزرگ روس عاشقانه دل در گرو پیچ و تاب سخن حکیم بزرگ توس نهاد و متن انتقادی شاهنامۀ او که در نُه جلد توسط بنگاه پروگرِس به زبان فارسی منتشر شده است معروف همۀ فرهنگ‌پژوهان ایرانی است. در مورد خاورشناسان و شاهنامه‌ستایان این بخش از جهان می‌توانیم به نام‌هایی چون استاریکف که تحقیق داهیانه‌اش دربارۀ فردوسی به نام «فردوسی و شاهنامه» توسط مؤسسه انتشارات کتاب‌های جیبی منتشر گردیده است و نازاریانتس نویسنده گفتاری تحت عنوان «ابوالقاسم فردوسی طوسی خالق کتاب شاهان» (سال ۱۸۴۹) و میرزا کاظم بیک نویسندۀ مقاله «اساطیر فارس‌ها بر طبق اثر فردوسی» (سال ۱۸۴۸) و زینوویف نویسندۀ کتاب «داستان‌های حماسی ایران»، ژوکوفسکی نویسندۀ «تفسیر تمثیل در هجای فردوسی» (سال ۱۸۹۱) و روزنبرگ نویسندۀ مقالۀ «شراب و بزم در حماسه‌های ملی ایرانیان» و راماسکه‌ویچ نویسندۀ «تاریخ بررسی شاهنامه» (۱۹۳۵) در مجموعه فردوسی، و تره‌ور نویسندۀ مقاله «ایران ساسانیان در شاهنامه» در مجموعه انستیتوی خاورشناسی و گزلیان و دیاکونوف که نسخه‌های خطی شاهنامه را در مجموعه‌های سن پترزبورگ (لنینگراد) معرفی کرده‌اند، و بسیاری دیگر اشاره کنیم. همۀ این عوامل کوجب گردیدند که یکباره شاهنامه مورد توجه موزه‌ها و مجموعه‌داران و دلالان عتیقه قرار گیرد و شاهنامه‌های بسیار از گوشه و کنار ایران و کشورهای همسایه چون پاکستان و افغانستان، بویژه هند و ترکیه، جمع‌آوری شده و راهی این اماکن گردد و برگ‌های شاهنامه که در طول تاریخ به هنر خط و تذهیب و نقاشی آراسته بود در قفس بلورین موزه‌ها و مجموعه‌ها جای بگیرد. حتی کار به جایی رسیده است که بسیاری از موزه‌داران و مجموعه‌داران به داشتن یک برگ از شاهنامۀ دموت[۱۵] کهنه‌فروش فرانسوی افتخار می‌کنند. در واقع در بسیاری از موارد، ارزش عظیم فرهنگی این شاهکار حکیم بزرگ توس تبدیل به ارزش مادی گردیده و شاهنامه موزه‌نشین تمدن بشری شده است. زیرا که صفحات آن را چون کاغذ زر بریده‌اند و برده‌اند. البته شاید همین سودپرستی‌ها در گردآوری آن، آن را از گزند حوادث بسیار مصون داشته است و برای ما ایرانیان افتخار است که نام و تمدن ما را نام گرامیِ فردوسی در جای جای جهان بر زبان‌ها جاری ساخته و تخم سخن را پراکنده و آوای جاودانی این ابرمرد نوازشگر گوش فرهنگ‌پژوهان جهان شده است.

امروز در دورترین نقاط جهان تعداد بسیاری از نسخ خطی این شاهکار فرهنگ و تمدن ایرانی توسط فرهنگ‌پژوهان، مجموعه‌داران و موزه‌ها و عتیقه‌فروشان گردآوری شده است. در کار این جمع‌آوری کشور آمریکا صاحب تعداد بسیاری از شاهنامه‌های خطی و نفیس جهان است حال آنکه در این کشور کمترین پژوهش فرهنگی را روی این اثر انجام داده‌اند. از آنجا که آمریکایی‌ها هرچیز را با ارزش مادی آن می‌سنجند سعی کرده‌اند که تعداد شاهنامه‌های خود را بیشتر کنند. البته شاید این شاهنامه‌ها بیشتر از بازارهای عتیقه‌فروشان لندن و پاریس به این کشور منتقل شده باشند. اینجانب کوشش کرده‌ام با توجه به گزارش موزه‌ها و انتشاران آن‌ها، گزارش‌ها و مقالات، بویژه فهرست‌های کتب خطی که بسیاری با زحمات بزرگمردی چون ایرج افشار به دست آمده است، شاهنامه‌ها و اوراق پراکنده در مجموعه‌ها و موزه‌های آمریکا را معرفی کنم. باشد تا این تحقیق ادامه یابد.

علاوه بر آنچه نام برده شد در همین موزه‌ها و مجموعه‌ها مینیاتورهای بسیاری از شاهنامه موجود است که در این فهرست نیامده است.