مقدمه

در طول تاریخ بشریت مهاجرت همواره از تأثیر گذارترین عوامل بر فرهنگ و تمدن ملت ها بوده است. مهاجرت ها به دلایلی مختلف چون رسیدن به شرایط اقلیمی یا اقتصادی مطلوب تر، وقوع سوانح طبیعی، عوامل و فشارهای سیاسی و … صورت می گرفت و به تبع خود تأثیرات متقابل بسیاری بر فرهنگ ملت مهاجر و سرزمین های مهاجرپذیر داشت.

کوچ اجباری ارمنیان، در اوایل قرن یازدهم هجری قمری به اصفهان، به دستور شاه عباس اول از جملهٔ این مهاجرت ها و از بارزترین مصادیق این تأثیرات است که به دلیل تفاوت های مذهبی و فرهنگی تأثیرات متقابل عمده ای بر فرهنگ و معماری ارمنیان و شهر اصفهان داشته.

((شاه عباس اول تا آغاز زمستان ۱۰۱۳ هـ ق قسمت بزرگی از آذربایجان و قره باغ و ارمنستان را با قلعه های بزرگ ایروان و نخجوان از ترکان بازگرفت و چون در این تاریخ خبر یافت که سلطان عثمانی “سینان پاشا ” یکی از سرداران بزرگ خویش به نام “جغال اوغلی پاشا” را با سپاه فراوان روانهٔ ایروان کرده است به تقلید جدش شاه طهماسب اول فرمان داد که شهرهای آباد ارمنستان را ویران کنند و چیزی از غلات و آذوقه برجا نگذارند و تمامی مردم آن نواحی را نیز کلاً به خاک ایران کوچاند. وی در سال ۱۰۲۸ هـ ق تمام زمین های کنار زاینده رود را که ارمنیان جلفا در آنجا برای خود خانه ساخته بودند و ملک شخصی وی بود به ایشان بخشید))[۱] و ارمنیان در این مکان محلهٔ جلفا را بنا نهادند و آن را به یاد زادگاه اصلی خود به همان نام جوقا یا جلفا نامیدند. همچنین ((به آنان اجازه داده شد که کلیساهای متعددی در آنجا ساخته شود و ارمنیان بتوانند به آنجا آمد و شد کنند و در کاروانسراهای مسلمان نشین مشغول تجارت و کسب و کار شوند)).[۲] ((مردم رانده شده از زادگاه اصلی خود سعی در بر پا داشتن سنت ها و یادگارهای سرزمین خود در محل سکونت جدیدشان کردند. به طوری که در درجهٔ اول نقشهٔ بعضی از کلیساهای ساخته شده در جلفا دقیقاً تکرار نقشه هایی بوده که در شهر جوقا، شهر قبلی خود، داشته اند حتی اسامی آنها را نیز به یادمان بناهای از دست رفته تکرار کردند. معماری ارامنه در ساخت کلیساهای جلفا نمونهٔ بازری از ترکیب ویژگی های برگرفته از آداب ملی و ویژگی های برگرفته از فرهنگ و معماری شیعیان می باشد. در ضمن تأثیرات حاصل از برقراری مناسبات تجاری با کشورهای اروپایی سبب ارتباط و راه یابی هنرمندان و نقاشانی از کشورهای اروپایی چون هلند و ایتالیا برای نقاشی کلیساها در ایران می شود. آمدن هنرمندانی از کشور هندوستان و دیگر کشورهای خاور دور و وارد کردن کاشی و پرده های مخصوص محراب و دیگر لوازم مورد استفاده در بناها از کشورهای خارج از دیگر مواردی است که نقش پراهمیتی در ادغام فرهنگ ها و به وجود آوردن هنر و معماری در جلفای اصفهان دارد)).[۳]

جهانگرد معروف فرانسوی، شوالیه شاردن، که در حدود چهل سال پس از مرگ شاه عباس بزرگ در زمان شاه سلیمان صفوی به اصفهان آمد دربارهٔ جلفا می نویسد: ((بزرگ ترین محلات خارج از شهر اصفهان است که یک فرسنگ طول و یک فرسنگ عرض دارد و از دو قسمت تشکیل می گردد. یکی جلفای قدیم که در زمان شاه عباس اول ساخته شده و دیگری جلفای نو که در زمان شاه عباس دوم ساخته شده است. جلفای نو از هر جهت بر جلفای کهنه برتری دارد زیرا کوچه های آن وسیع، مستقیم و پرداخت است. جلفا پنج کوچهٔ بزرگ دارد که امتداد آنها از مشرق به مغرب است. بازاری خوب با چند حمام و دو کاروانسرا و یک میدان و یازده کلیسا دارد)).[۴]

((آنچه را که شاردن نوشته امروز هم می توان مشاهده کرد. با این تفاوت که وسعت جلفا بیشتر از سابق شده و با آبادی های مجاور آن منطقهٔ وسیعی را در جنوب اصفهان تشکیل می دهد اما تعداد ارامنهٔ مقیم جلفا بسیار کاهش یافته است. امروز در جلفا بیشتر از پنج هزار ارمنی زندگی نمی کنند و سایر سکنهٔ آن را ایرانیان مسلمان تشکیل می دهند اما کلیساهایی که شاردن به آنها اشاره می کند همچنان باقی هستند که معروف ترین آنها کلیسای وانک، بیت اللحم، هاکوپ، مریم، استیفان، گریگور مقدس، یوحنا، میناس، نرسس، سرکیس و گئورک است)).[۵]

معماری جلفا

در بررسی معماری جلفای اصفهان به شکل گیری و سیر تحول کلیساها، منازل مسکونی و فضاهای عمومی و تأثیرات معماری مکتب اصفهان و نیز وجوه تمایز معماری جلفا با معماری صفویه خواهیم پرداخت.

کلیسا

در بررسی معماری کلیساهای جلفا برای سهولت در امر پژوهش آنها را با کلیساهای ارمنیان ایران، که تا قبل از دوران صفویه و به تبعیت از معماری ارمنستان شکل گرفته اند، مقایسه کرده ایم و برای این منظور نخست به گونه شناسی کلیساهای ارمنیان ایران و سپس، به مقایسهٔ آنها با کلیساهای جلفای اصفهان پرداخته ایم.

کلیساهای ارمنیان را تا قبل از دوران صفویه به لحاظ مصالح به کار رفته می توان به چهار دستهٔ کلاً سنگ، آجری و سنگِ تراش خورده، آجری، و خشتی تقسیم کرد که دو دستهٔ اخیر عمدتاً پوشش چوبی و کاهگلی دارند. از چهار دستهٔ فوق کلیساهای سنگی به تبعیت از کلیساهای ارمنستان شکل گرفته اند اما در سه نوع دیگر، که در مناطقی چون حاشیهٔ دریاچهٔ ارومیه ساخته شده اند، به دلایل اقلیمی و سهولت استفاده و اجرا از مصالح بومآورد استفاده شده است.

((کلیساهای ارامنه تبعیت یافته از معماری ارمنستان را می توان به لحاظ فرم پلان به دسته های زیر تقسیم نمود:

۱- کلیساهای با پلان صلیبی شکل محاط در مستطیل با گنبد مرکزی، مانند کلیسای زرزر.

۲- کلیساهای تک جناحی، مانند کلیسای هوانس سهرل.

۳- کلیساهای با پلان بازیلیک که با دو ردیف ستون فضای داخلی آنها به سه قسمت تقسیم می شوند، مانند کلیسای سرکیس خوی و هریپسیمه موجومبار)).[۶]

در پلان هر سه دسته از کلیساهای فوق، محراب در ضلع شرقی و چند پله بالاتر از صحن واقع و دو اتاقک در دو طرف محراب تعبیه شده است. در بررسی حجم هر سه دستهٔ این کلیساها پوشش گنبدی، پوشش مسطح، گنبدهای با ساقهٔ استوانه ای، گنبدهای بدون ساقهٔ استوانه ای، تک گنبدی، چند گنبدی و … مشاهده می شود.

به طور کلی، در بررسی کلیساهای جلفای اصفهان[۷] و مقایسهٔ آنها با کلیساهای سابق ارمنیان می توان نتیجه گرفت:

۱- در طرح پلان این کلیساها از فرم کلیساهای ارمنستان (بازیلیک یا تک جناحی) و در طراحی اتاق های دو طرف محراب، اختلاف صحن محراب از صحن کلیسا و تعبیهٔ برج ناقوس (عمدتاً در ضلع غربی) نیز از پلان کلیساهای قبل از دوران صفویه تبعیت شده است.

۲- در طراحی پوشش های گنبدی کلیساهای ارمنستان از گنبدهای رُک (مخروطی شکل) یا گنبدهای با قوس مازه دار استفاده شده که هر دو نوع آنها با مصالح سنگی تراش خورده یا قلوه اجرا شده اند اما گنبدهای کلیساهای جلفا به دلیل استفاده از آجر و تأثیرپذیری از معماری دورهٔ صفویه عموماً از گنبدهای با قوس تیزه دار (قوس جناغی) و مشابه با گنبدهای مساجد استفاده کرده اند و در صورت رفیع بودن نمای خارجی گنبد آن را به صورت دوپوش اجرا کرده اند. در این بناها، پوشش های گنبد رُک محدود به پوشش های کوچکی چون برج ناقوس یا نورگیر برخی گنبدها شده است. تنها وجه تمایز گنبدهای کلیساهای جلفا با گنبدهای مساجد اصفهان عدم استفاده از تزیینات کاشی کاری در نمای خارجی گنبدهاست.

۳- در کلیساهای ارمنستان کلاً از سنگ به منزلهٔ مصالح استفاده شده اما کلیساهای جلفای اصفهان به دلیل سهولت دسترسی به مصالح بوم آورد از آجر در بنای کلیساها استفاده کرده اند که در این خصوص معماران ارمنی از شیوهٔ ساخت بناهای مسلمانان الهام گرفته اند.

۴- تزیینات به کار رفته در کلیساهای ارمنستان حجاری روی سنگ است اما تزیینات کلیساهای جلفا عبارت اند از آجرکاری نماهای خارجی و طراحی قاب بندی های با قوس های جناغی به تبعیت از معماری دورهٔ صفویه.

کاشی کاری های هفت رنگ، نقاشی های متأثر از هنر ایرانی و ارمنی، تزیینات متأثر از سبک اروپایی، انواع گچبری های مطلاّ و کاربندی های نمای داخلی گنبدها از دیگر تزیینات به کار رفته در کلیساها هستند.

منازل مسکونی

بررسی منازل مسکونی ارمنیان جلفا و مقایسهٔ آن با منازل مسکونی مسلمانان وجوه اشتراک و نیز تفاوت هایی را نشان می دهد. در طراحی پلان خانه های ارمنیان جلفا عموماً از پلان خانه های مسکونی مسلمانان تبعیت شده است. طراحی با الگوی حیاط مرکزی، رعایت محرمیت ها، تزیینات شاخص در نماهای رو به حیاط، عدم استفاده از تزیینات در نماهای خارجی، ورودی با طراحی هشتی و رعایت سلسله مراتب تا رسیدن به فضای حیاط و نوع چیدمان فضاها در پیرامون حیاط مرکزی از جمله مواردی هستند که می توان به منزلهٔ وجوه اشتراک این خانه ها با خانه های مسلمانان از آنها نام برد.

((دو دلیل عمده را می توان علت وجه اشتراک این خانه ها ذکر کرد. اولاً منازل موجود در جلفا در اختیار افراد سرشناس و تجار معروف آن زمان بوده که ارتباطشان با مردم اصفهان بیشتر از ساکنان جلفا بوده است. ثانیاً تردد شاه و درباریان به این منازل ساختن چنین منازلی با نقشه های مشابه با خانه های اصفهان و رعایت حریم های لازم را ایجاب می کرده)).[۸]

دلیل دیگر اقلیم منطقه است. لزوم مقابله با شرایط جوی و اقلیمی منطقه نوع خاصی از چیدمان فضاها، ابعاد و تناسبات بازشوها، جهت گیری پلان و … را بر طراح تحمیل می کرده.

برای وجوه تمایز خانه های جلفا با خانه های مسلمانان نیز می توان به تزیینات داخلی بناها از جمله استفاده از نقاشی های دیواری، که متأثر از اعتقادات مذهبی ارمنیان بود، اشاره کرد.

فضاهای عمومی

ارمنیان مقیم جلفا که به دلیل رونق کار و تجارت ثروتمند شده بودند علاوه بر خانه ها و کلیساها بناهای عمومی بسیاری نیز چون میدان، کاروان سرا، حمام، بازار، پل و … بنا کردند که در ادامه اختصاراً به چند مورد از آنها اشاره می کنیم.

پل مارنان

((پل مارنان در دورهٔ صفویه برای تسهیل تردد ارامنهٔ جلفا به اصفهان ساخته شده است. وجه تسمیه پل به جهت مجاورت آن با قریه ماربین می باشد. در خصوص تاریخ ساخت این پل اختلاف نظر وجود دارد. تعدادی آن را از ساخته های دورهٔ شاه طهماسب اول صفوی و تعدادی دیگر از ساخته های دوره شاه سلیمان صفوی دانسته اند اما به نظر می رسد که این پل در زمان شاه طهماسب اول صفوی ساخته شده و در اواخر زمامداری شاه سلیمان صفوی توسط یکی از ارامنهٔ جلفا بازسازی شده و شاه به وی لقب سرفراز داده و این پل به نام پل سرفراز هم نامیده شده است.

پل در محور شمالی ـ جنوبی ساخته شده و دارای ۱۸۰ متر طول،۸ / ۴متر تا۶ / ۶متر عرض و ۱۷ دهانه است. این پل در خلال سال های ۵۲ ـ ۵۴ مرمت شده لیکن در طغیان اواسط دههٔ ۶۰ شش دهانهٔ جنوبی آن تخریب شد که بعدها دوباره بازسازی شد)).[۹]

قبرستان ارامنه

((قبرستان ارامنه در جنوب جلفا در دامنهٔ کوه صفه قرار دارد. در کتیبه های ارمنی که بر سنگ های یکپارچهٔ قبور نقش بسته هویت و شغل دفن شدگان ذکر شده است. بعضی از اروپاییان مشهور و نمایندگان تجارتی ممالک اروپایی در قرن هفدهم میلادی و بعضی از سفرای خارجی نیز در این قبرستان مدفون اند)).[۱۰]از جمله مشاهیر علمی و فرهنگی خارجی که در این کلیسا دفن شده اند می توان به شرق شناس پرآوازه، پروفسور پوپ و همسر وی، دکتر فیلیس آکرمن، اشاره کرد.

محور فرهنگی گردشگری جلفا

((این محور از خیابان توحید و کوچهٔ مریم شروع می شود. با گذر از میدان جلفا و کلیسای وانک به خیابان حکیم نظامی و سپس به خیابان خاقانی و کوچه چهارسوق و آنگاه به کوچه سنـگـراش هـا مـی رسـد و نـهایـتاً، به دانـشـگـاه هـنـر و مجـموعـهٔ زیبـای خانه هـای تاریـخی و مسیحی نشین ختم می شود)).[۱۱]