با سقوط حکومت اشکانیان و قدرت گرفتن ساسانیان در ایران فصلی جدید در روابط ایران با ارمنستان آغاز شد. برخلاف دوران اشکانیان، که ارمنستان متحد ایران در برابر روم بود، ساسانیان سیاستی پرتنش رانسبت به ارمنستان درپیش گرفتند که منجر به جنگ هایی طولانی شد.

از نیمۀ اول قرن سوم میلادی تا سقوط کامل ارمنستان در ۴۲۸م و از بین رفتن استقلال آن پادشاهان ساسانی در چندین دوره ارمنستان را تحت سلطۀ خود درآوردند. ارمنستان، که اهمیت بسیاری برای حکومت نوبنیاد ساسانیان داشت، از زمان شاپور اول (۲۴۱ ـ ۲۷۲م) بدل به مرکز فرماندهی نیروهای ساسانی در شمال بین النهرین در جنگ با روم شد.[۱] بنابراین، بی علت نبود که برای ادارۀ این منطقه جانشینان شاهان ساسانی به منزلۀ شاه ارمنستان منصوب می شدند زیرا ساسانیان عادت داشتند، ولیعهد خود را به حکومت مهم ترین منطقه ای که تسخیر می کردند منصوب کنند. [۲]

در دوران حکومت ساسانیان، سکه هایی از جنس طلا، نقره، برنز و آلیاژی از قلع و سرب ضرب می شد. واحد سکه های طلا دینار و سکه های نقره درهم بود. این سکه ها در شهرهای بسیاری ضرب شده اند، مانند شهرهای مناطق خراسان، ماد، فارس، کرمان، بین النهرین، آدرپاتکان (آذربایجان)، ارمنستان، ورچن (گرجستان) و طبرستان. [۳] سکه های هریک از شاهان ساسانی، که در مناطق مختلف امپراتوری ضرب می شدند، در یک واحد اقتصادی متحد و تحت نظارت حکومت مرکزی قرار داشتند. [۴]

از سکه های دوران ساسانیان تعداد ۸۱۳ عدد در ۳۴ منطقۀ جمهوری ارمنستان یافت شده که بیشترین آنها در شهرهای گومری[۵] و دوین[۶] به دست آمده است. [۷] بیشتر این سکه ها از جنس نقره هستند. چند سکۀ برنزی نیز به به دست آمده که یک مورد آن در کاوش های باستان شناسی آرتاشات[۸] یافت شده است اما تاکنون سکه ای از جنس طلا، که به منزلۀ سکۀ یادبود در دوران ساسانیان ضرب می شده، در ارمنستان به دست نیامده است. [۹] دلیل تعدد بسیار سکه های ساسانی و همچنین، رومی مربوط به این دوره در مناطق مختلف ارمنستان به خصوص در شهرهای آرتاشات، گومری و دوین مبادلات تجاری دو امپراتوری ایران و روم در خاک ارمنستان است زیرا پس از تقسیم ارمنستان در ۳۷۸م این کشور عملاً تبدیل به منطقۀ مرزی این دو امپراتوری شد و برحسب موافقت صورت گرفته در ۴۰۸ م روم و ایران کالاهای خود را در شهرهای مرزی دو امپراتوری مبادله می کردند. [۱۰]

بر روی سکه های ساسانی تصویر یکسانی از شاهان این سلسله به صورت نیم تنه، در حالتی که به سمت راست متمایل اند، نقش شده. هر یک از این شاهان دارای تاج مخصوص به خود هستند و در برخی موارد نیز تصویر یک شاه با تاج های مختلف نقش شده و دور سکه نام و عنوان رسمی شاه به خط پهلوی ساسانی آمده است. در پشت سکه ها، تصویر آتشکده ضرب شده که معمولاً در یک طرف آن شاه و در طرف دیگر اهورامزدا، ایزدمهر یا ایزد آناهیتا به تصویر کشیده شده است. در سکه های اواخر دورۀ ساسانی، تصویر دو موبد در دو طرف آتشکده نقش شده و دور سکه القاب شاه و نام محل ضرب سکه آمده است. [۱۱]

هرچند ارمنستان تا زمان سقوط کامل و از بین رفتن استقلال آن در ۴۲۸م در دوره هایی به تصرف ساسانیان درآمد اما شاهان ساسانی بعد از شاپور اول، بدون در نظر گرفتن داشتن یا نداشتن تسلط بر ارمنستان، لقب شاه ارمنستان را نیز بر خود می نهادند و چند تن از آنان نیز با این عنوان سکه ضرب کرده اند. [۱۲]

با شکست تیرداد دوم (۲۱۷ ـ ۲۵۴م)، پادشاه ارمنستان، از شاپور اول ساسانی و تسلط ساسانیان بر ارمنستان شاپور یکی از فرزندان خود، یعنی هرمزد اردشیر (اوهرمزد)، را در ۲۶۱م برای ادارۀ ارمنستان به حکومت این دیار منصوب کرد. [۱۳] در دوران حکومت او بر ارمنستان، سکه های نقرۀ یک درهمی در این منطقه ضرب شد که بر روی سکه تصویر نیم تنۀ هرمزد و دور سکه جملۀ «مزدا پرست خدایگان اوهرمزد بزرگ شاه ارمنستان»[۱۴] و در پشت آن تصویر آتشکده نقش شده که در سمت راست آن ایزدمهر (میترا) با شعاع های نورانی برسرش حلقۀ حکومت را در دست دارد و در سمت چپ هم هرمزد اردشیر قرار گرفته. [۱۵] تصویر ایزدمهر اولین بار در سکه های هرمزد اول استفاده شده است[۱۶] زیرا ایزدمهر خدای ارمنیان نیز بوده. به همین دلیل، در سکه های ضرب شده در ارمنستان از تصویر این ایزد استفاده شده تا این پیام را برساند که پادشاهی هرمزد بر ارمنستان مورد تأیید خدایان ارمنیان نیز هست. [۱۷]

بهرام (وره ران)، فرزند دیگر شاپور، بر گیلان و نرسی (نرسه)، دیگر فرزند وی، نیز بر سکستان و مناطق شرقی ایران[۱۸] فرمانروایی می کردند اما حاکم ارمنستان ولیعهد هرمزد اردشیر، بود که این موضوع در حجاری نقش رجب نیز آمده است. [۱۹]

پس از درگذشت شاپور در ۲۷۲م هرمزد اردشیر با نام هرمزد یکم (۲۷۲ ـ ۲۷۳م) به پادشاهی ایران رسید و نرسی، فرزند دیگر شاپور را، به منزلۀ وارث سلطنت، به جای خود به پادشاهی ارمنستان منصوب کرد. [۲۰] نرسی تا ۲۸۲م، یعنی تا هنگام ورود سپاهیان مشترک ارمنی و رومی، به فرماندهی خسرو دوم (۲۵۶ ـ ۲۸۶م)، جانشین تیرداد دوم، بر ارمنستان حکومت کرد.

پس از درگذشت هرمزد اول یکی از برادران وی به نام بهرام (بهرام اول،۲۷۳ ـ ۲۷۶م) توانست حکومت را به دست گیرد و به این ترتیب، مبارزۀ بیست سالۀ نرسی برای رسیدن به تخت پادشاهی آغاز شد.

پس از بهرام اول فرزندش، بهرام دوم (۲۷۶ ـ ۲۹۳م)، به سلطنت رسید. رقابت نرسی و بهرام دوم تا به آنجا پیش رفت که بهرام دوم لقب «بزرگ آریای» را، که نرسی در زمان حیات پدرش و حکومت در منطقۀ شرق ایران داشت،[۲۱] به خود اختصاص داد و از آن بر روی سکه هایی که به مناسبت تاج گذاری ضرب شده بود استفاده کرد. [۲۲]

در تمام این مدت نرسی، که خود را جانشین بر حق هرمزد اول و وارث سلطنت می دانست، بر روی سکه هایی که در دوران حکومتش بر ارمنستان ضرب می کرد[۲۳] جملۀ «مزداپرست نرسی شاه چهر از ایزدان دارد»[۲۴] را به کار می برد. نرسی با اینکه شاه ارمنستان بود اما از ذکر عبارت «شاه ارمنستان»، همچون هرمزد اول، خودداری کرد زیرا خود را شاهنشاه بر حق «ایران و انیران» می دانست و پس از اینکه بهرام سوم را در ۲۹۳م[۲۵] شکست داد و به حکومت کل امپراتوری رسید بر روی سکه هایی که از این تاریخ به بعد ضرب کرد از جملۀ «مزداپرست خدایگان نرسی شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد»[۲۶] استفاده کرد.

نرسی، پس از رسیدن به قدرت، برای بازپس گیری ارمنستان به این سرزمین لشکر کشید اما از سپاه مشترک ارمنستان و روم شکست خورد[۲۷] و پیمان نصیبین را با روم منعقد ساخت که براساس آن صلح چهل ساله ای بین این دو امپراتوری برقرار شد. همچنین، نرسی پادشاهی تیرداد سوم (۲۸۷ ـ۳۳۰م) را بر ارمنستان به رسمیت شناخت. [۲۸]

پس از خاتمۀ مدت زمان پیمان نصیبین در دوران حکومت شاپور دوم (۳۰۹ ـ ۳۷۹م)، جنگ هایی طولانی با ارمنستان و روم آغاز شد. از شاپور دوم فقط هشت عدد سکۀ هم شکل در ارمنستان به دست آمده که کلمۀ ارمنستان به منزلۀ مکان ضرب سکه برروی آنها وجود ندارد اما وجه اشتراک این سکه ها، که شبیه یکدیگرند، وجود کلمۀ «راست» به معنی دادگر بر روی ستون آتشکده است که بیانگر ضرب این سکه ها به وسیلۀ ضراب خانۀ سیار، که همراه سپاه ساسانی در ارمنستان حضور داشته، می باشد. [۲۹]

از شاپور دوم همچنین سکه ای استثنایی در ارمنستان به دست آمده که برروی آن، در پایین تصویر آتشکده، تصویر دو صلیب نقش شده است. [۳۰]

شاپور دوم در ۳۳۹م فرزندش، نرسی، را به منزلۀ پادشاه ارمنستان به این سرزمین فرستاد اما او از سپاه مشترک ارمنستان و روم شکست خورد و تیران (۳۳۹ ـ۳۵۰م) موفق شد بر تخت پادشاهی ارمنستان بنشیند و ارمنستان برای مدتی استقلال مجدد خود را به دست آورد.

در زمان یزدگرد اول (۳۹۹ ـ ۴۲۰م)، که ارمنستان در وضعیت نیمه مستقل تحت نظارت ساسانیان قرار داشت، وی فرزند خود، شاپور، را در ۴۱۶م به جای پادشاهان بومی به منزلۀ شاه ارمنستان، منصوب کرد. شاپور طی چهار سال حکومت بر ارمنستان اقدام به ضرب سکه هایی با کیفیت نه چندان خوب کرد که بر روی آنها، تصویر و نام وی بدون ذکر هرگونه القابی نقش شده و در پشت سکه، تکرار تصویرهای سکه های ساسانی بدون هر گونه نوشته ای دیده می شود. [۳۱]

تشخیص دقیق محل ضرب سکه های ساسانی کاری دشوار است زیرا نام محل ضرب سکه ها تا قبل از دوران حکومت بهرام دوم (۲۷۶ ـ۲۹۳م) بر روی سکه ها ذکر نمی شده و از دوران بهرام دوم نیز نام محل ضرب سکه به صورت مخفف[۳۲] نقش شده است و در نتیجه، در خواندن نام بعضی از ضراب خانه ها در بین کارشناسان اختلاف نظر وجود دارد به ویژه اینکه با به دست آمدن سکه های جدید و افزایش شمار ضراب خانه ها این موضوع پیچیده تر می شود. [۳۳] طی بررسی های صورت گرفته تاکنون حدود سیصد نشان ضراب خانه در سکه های مختلف شناسایی شده است. [۳۴]

همان گونه که توضیح دادیم در خواندن نام ضراب خانه ها در بین سکه شناسان اختلاف نظر وجود دارد؛ برای مثال، برخی از کارشناسان دو نشان AR و ARM را برروی سکه ها نشان دهندۀ نام ارمنیه می دانند[۳۵] در حالی که گروه دیگری از سکه شناسان یکی را نشان ضراب خانۀ ارمنستان و دیگری را متعلق به ضراب خانۀ اران می دانند. [۳۶]

به حروف AR نخستین بار در سکه های بهرام پنجم (۴۲۰ ـ ۴۳۸م) برمی خوریم که برخی از سکه شناسان آن را نشان ضراب خانۀ اران می دانند در حالی که در دوران بهرام پنجم اران هنوز استقلال خود را حفظ کرده بود و ارمنستان در ۴۲۸م به یکی از استان های ایران تبدیل و برای ادارۀ آن مرزبان تعیین شد. بنابراین، امکان اینکه این حروف مربوط به ضراب خانۀ ارمنستان باشد بیشتر است. [۳۷]

حروف ARM، به نشانۀ محل ضرب سکه در ارمنستان، که مورد قبول کلیۀ سکه شناسان است، نخستین بار در سکه های سی و پنجمین سال سلطنت قباد اول، یعنی در ۵۲۲م، نقش شده است. [۳۸]

با بررسی سکه هایی که دارای حروف AR و ARM هستند، که البته تعدادشان بسیار اندک است، مشخص می شود که ضرب این سکه ها هم زمان نبوده به گونه ای که ضرب حروف AR از دوران حکومت بهرام پنجم شروع شده و تا دوران یزدگرد دوم (۴۳۸ ـ ۴۵۷م) و پیروز (۴۵۹ ـ۴۸۴م) ادامه داشته اما در اواخر حکومت پیروز، از آن استفاده نشده که این دوران هم زمان است با شورش ارمنستان در ۴۸۲م و کسب استقلال کوتاه مدت آن.

بار دیگر، پس از تسلط ایران بر ارمنستان در ۴۸۸م، در زمان قباد اول (۴۸۸ ـ ۵۳۱م)، استفاده از حروف ARM بر روی سکه ها از ۵۲۲م آغاز شد و تا دوران قباد دوم، جاماسب، خسرو یکم و هرمزد چهارم ادامه یافت. آخرین سکه های ضرب شدۀ دارای این حروف مربوط به خسرو دوم (۵۹۱ ـ ۶۲۸م) است. بنابراین، احتمال اینکه هر دو نوع حروف مشخصۀ ضراب خانۀ ارمنستان باشد بسیار است. [۳۹]

در خصوص مکان ضراب خانه در ارمنستان به احتمال زیاد در دوین قرار داشته زیرا این شهر مرکز ادارۀ مرزبانی ارمنستان و مقر نمایندۀ حکومت مرکزی بوده و پس از تسلط عرب ها بر ارمنستان نیز حاکم عرب ارمنستان در این شهر اقدام به ضرب سکه کرده که بیانگر آن است که در این شهر ضراب خانه وجود داشته است.