با  سقوط  حکومت  اشکانیان  و  قدرت  گرفتن  ساسانیان  در  ایران  فصلی  جدید  در  روابط  ایران  با  ارمنستان  آغاز  شد.  برخلاف  دوران  اشکانیان،  که  ارمنستان  متحد  ایران  در  برابر  روم  بود،  ساسانیان  سیاستی  پرتنش  رانسبت  به  ارمنستان  درپیش  گرفتند  که  منجر  به  جنگ  هایی  طولانی  شد.

از  نیمۀ  اول  قرن  سوم  میلادی  تا  سقوط  کامل  ارمنستان  در  428م  و  از  بین  رفتن  استقلال  آن  پادشاهان  ساسانی  در  چندین  دوره  ارمنستان  را  تحت  سلطۀ  خود  درآوردند.  ارمنستان،  که  اهمیت  بسیاری  برای  حکومت  نوبنیاد  ساسانیان  داشت،  از  زمان  شاپور  اول  (241  ـ  272م)  بدل  به  مرکز  فرماندهی  نیروهای  ساسانی  در  شمال  بین  النهرین  در  جنگ  با  روم  شد.[1]  بنابراین،  بی  علت  نبود  که  برای  ادارۀ  این  منطقه  جانشینان  شاهان  ساسانی  به  منزلۀ  شاه  ارمنستان  منصوب  می  شدند  زیرا  ساسانیان  عادت  داشتند،  ولیعهد  خود  را  به  حکومت  مهم  ترین  منطقه  ای  که  تسخیر  می  کردند  منصوب  کنند.  [2]

در  دوران  حکومت  ساسانیان،  سکه  هایی  از  جنس  طلا،  نقره،  برنز  و  آلیاژی  از  قلع  و  سرب  ضرب  می  شد.  واحد  سکه  های  طلا  دینار  و  سکه  های  نقره  درهم  بود.  این  سکه  ها  در  شهرهای  بسیاری  ضرب  شده  اند،  مانند  شهرهای  مناطق  خراسان،  ماد،  فارس،  کرمان،  بین  النهرین،  آدرپاتکان  (آذربایجان)،  ارمنستان،  ورچن  (گرجستان)  و  طبرستان.  [3]  سکه  های  هریک  از  شاهان  ساسانی،  که  در  مناطق  مختلف  امپراتوری  ضرب  می  شدند،  در  یک  واحد  اقتصادی  متحد  و  تحت  نظارت  حکومت  مرکزی  قرار  داشتند.  [4]

از  سکه  های  دوران  ساسانیان  تعداد  813  عدد  در  34  منطقۀ  جمهوری  ارمنستان  یافت  شده  که  بیشترین  آنها  در  شهرهای  گومری[5]  و  دوین[6]  به  دست  آمده  است.  [7]  بیشتر  این  سکه  ها  از  جنس  نقره    هستند.  چند  سکۀ  برنزی  نیز  به  به  دست  آمده  که  یک  مورد  آن  در  کاوش  های  باستان  شناسی  آرتاشات[8]  یافت  شده  است  اما  تاکنون  سکه  ای  از  جنس  طلا،  که  به  منزلۀ  سکۀ  یادبود  در  دوران  ساسانیان  ضرب  می  شده،  در  ارمنستان  به  دست  نیامده  است.  [9]  دلیل  تعدد  بسیار  سکه  های  ساسانی  و  همچنین،  رومی  مربوط  به  این  دوره  در  مناطق  مختلف  ارمنستان  به  خصوص  در  شهرهای  آرتاشات،  گومری  و  دوین  مبادلات  تجاری  دو  امپراتوری  ایران  و  روم  در  خاک  ارمنستان  است  زیرا  پس  از  تقسیم  ارمنستان  در  378م  این  کشور  عملاً  تبدیل  به  منطقۀ  مرزی  این  دو  امپراتوری  شد  و  برحسب  موافقت  صورت  گرفته  در  408  م  روم  و  ایران  کالاهای  خود  را  در  شهرهای  مرزی  دو  امپراتوری  مبادله  می  کردند.  [10]

دو روی سکه خسرو دوم

بر  روی  سکه های  ساسانی  تصویر  یکسانی  از  شاهان  این  سلسله  به  صورت  نیم  تنه،  در  حالتی  که  به  سمت  راست  متمایل اند،  نقش  شده. هر  یک  از  این  شاهان  دارای  تاج  مخصوص  به  خود  هستند  و  در  برخی  موارد  نیز  تصویر  یک  شاه  با  تاج های  مختلف  نقش  شده  و  دور  سکه  نام  و  عنوان  رسمی  شاه  به  خط  پهلوی  ساسانی  آمده  است.  در  پشت  سکه ها،  تصویر  آتشکده  ضرب  شده  که  معمولاً  در  یک  طرف  آن  شاه  و  در  طرف  دیگر  اهورامزدا،  ایزدمهر  یا  ایزد  آناهیتا  به  تصویر  کشیده  شده  است. در  سکه های  اواخر  دورۀ  ساسانی،  تصویر  دو  موبد  در  دو  طرف  آتشکده  نقش  شده  و  دور  سکه  القاب  شاه  و  نام  محل  ضرب  سکه  آمده  است.  [11]

هرچند  ارمنستان  تا  زمان  سقوط  کامل  و  از  بین  رفتن  استقلال  آن  در  428م  در  دوره  هایی  به  تصرف  ساسانیان  درآمد  اما  شاهان  ساسانی  بعد  از  شاپور  اول،  بدون  در  نظر  گرفتن  داشتن  یا  نداشتن  تسلط  بر  ارمنستان،  لقب  شاه  ارمنستان  را  نیز  بر  خود  می  نهادند  و  چند  تن  از  آنان  نیز  با  این  عنوان  سکه  ضرب  کرده  اند.  [12]

با  شکست  تیرداد  دوم  (217  ـ  254م)،  پادشاه  ارمنستان،  از  شاپور  اول  ساسانی  و  تسلط  ساسانیان  بر  ارمنستان  شاپور  یکی  از  فرزندان  خود،  یعنی  هرمزد  اردشیر  (اوهرمزد)،  را  در  261م  برای  ادارۀ  ارمنستان  به  حکومت  این  دیار  منصوب  کرد. [13]  در  دوران  حکومت  او  بر  ارمنستان،  سکه  های  نقرۀ  یک  درهمی  در  این  منطقه  ضرب  شد  که  بر  روی  سکه  تصویر  نیم  تنۀ  هرمزد  و  دور  سکه  جملۀ  «مزدا  پرست  خدایگان  اوهرمزد  بزرگ  شاه  ارمنستان»[14] و  در  پشت  آن  تصویر  آتشکده  نقش  شده  که  در  سمت  راست  آن  ایزدمهر  (میترا)  با  شعاع  های  نورانی  برسرش  حلقۀ  حکومت  را  در  دست  دارد  و  در  سمت  چپ  هم  هرمزد  اردشیر  قرار  گرفته. [15]  تصویر  ایزدمهر  اولین  بار  در  سکه  های  هرمزد  اول  استفاده  شده  است[16]  زیرا  ایزدمهر  خدای  ارمنیان  نیز  بوده.  به  همین  دلیل،  در  سکه  های  ضرب  شده  در  ارمنستان  از  تصویر  این  ایزد  استفاده  شده  تا  این  پیام  را  برساند  که  پادشاهی  هرمزد  بر  ارمنستان  مورد  تأیید  خدایان  ارمنیان  نیز  هست.  [17]

سکه هرمزد اول

بهرام  (وره  ران)،  فرزند  دیگر  شاپور،  بر  گیلان  و  نرسی  (نرسه)،  دیگر  فرزند  وی،  نیز  بر  سکستان  و  مناطق  شرقی  ایران[18]  فرمانروایی  می  کردند  اما  حاکم  ارمنستان  ولیعهد  هرمزد  اردشیر،  بود  که  این  موضوع  در  حجاری  نقش  رجب  نیز  آمده  است.  [19]

پس  از  درگذشت  شاپور  در  272م  هرمزد  اردشیر  با  نام  هرمزد  یکم  (272  ـ  273م)  به  پادشاهی  ایران  رسید  و  نرسی،  فرزند  دیگر  شاپور  را،  به  منزلۀ  وارث  سلطنت،  به  جای  خود  به  پادشاهی  ارمنستان  منصوب  کرد.  [20]  نرسی  تا  282م،  یعنی  تا  هنگام  ورود  سپاهیان  مشترک  ارمنی  و  رومی،  به  فرماندهی  خسرو  دوم  (256  ـ  286م)،  جانشین  تیرداد  دوم،  بر  ارمنستان  حکومت  کرد.

پس  از  درگذشت  هرمزد  اول  یکی  از  برادران  وی  به  نام  بهرام  (بهرام  اول،273  ـ  276م)  توانست  حکومت  را  به  دست  گیرد  و  به  این  ترتیب،  مبارزۀ  بیست  سالۀ  نرسی  برای  رسیدن  به  تخت  پادشاهی  آغاز  شد.

پس  از  بهرام  اول  فرزندش،  بهرام  دوم  (276  ـ  293م)،  به  سلطنت  رسید.  رقابت  نرسی  و  بهرام  دوم  تا  به  آنجا  پیش  رفت  که  بهرام  دوم  لقب  «بزرگ  آریای»  را،  که  نرسی  در  زمان  حیات  پدرش  و  حکومت  در  منطقۀ  شرق  ایران  داشت،[21]  به  خود  اختصاص  داد  و  از  آن  بر  روی  سکه  هایی  که  به  مناسبت  تاج  گذاری  ضرب  شده  بود  استفاده  کرد.  [22]

در  تمام  این  مدت  نرسی،  که  خود  را  جانشین  بر  حق  هرمزد  اول  و  وارث  سلطنت  می  دانست،  بر  روی  سکه  هایی  که  در  دوران  حکومتش  بر  ارمنستان  ضرب  می  کرد[23]  جملۀ  «مزداپرست  نرسی  شاه  چهر  از  ایزدان  دارد»[24]  را  به  کار  می  برد.  نرسی  با  اینکه  شاه  ارمنستان  بود  اما  از  ذکر  عبارت  «شاه  ارمنستان»،  همچون  هرمزد  اول،  خودداری  کرد  زیرا  خود  را  شاهنشاه  بر  حق  «ایران  و  انیران»  می  دانست  و  پس  از  اینکه  بهرام  سوم  را  در  293م[25]  شکست  داد  و  به  حکومت  کل  امپراتوری  رسید  بر  روی  سکه  هایی  که  از  این  تاریخ  به  بعد  ضرب  کرد  از  جملۀ  «مزداپرست  خدایگان  نرسی  شاهنشاه  ایران  و  انیران  که  چهر  از  ایزدان  دارد»[26]  استفاده  کرد.

سکه نرسی

نرسی،  پس  از  رسیدن  به  قدرت،  برای  بازپس  گیری  ارمنستان  به  این  سرزمین  لشکر    کشید  اما  از  سپاه  مشترک  ارمنستان  و  روم  شکست  خورد[27]  و  پیمان  نصیبین  را  با  روم  منعقد  ساخت  که  براساس  آن  صلح  چهل  ساله  ای  بین  این  دو  امپراتوری  برقرار  شد.  همچنین،  نرسی  پادشاهی  تیرداد  سوم  (287  ـ330م)  را  بر  ارمنستان  به  رسمیت  شناخت.  [28]

پس  از  خاتمۀ  مدت  زمان  پیمان  نصیبین  در  دوران  حکومت  شاپور  دوم  (309  ـ  379م)،  جنگ  هایی  طولانی  با  ارمنستان  و  روم  آغاز  شد.  از  شاپور  دوم  فقط  هشت  عدد  سکۀ  هم  شکل  در  ارمنستان  به  دست  آمده  که  کلمۀ  ارمنستان  به  منزلۀ  مکان  ضرب  سکه  برروی  آنها  وجود  ندارد  اما  وجه  اشتراک  این  سکه  ها،  که  شبیه  یکدیگرند،  وجود  کلمۀ  «راست»  به  معنی  دادگر  بر  روی  ستون  آتشکده  است  که  بیانگر  ضرب  این  سکه  ها  به  وسیلۀ  ضراب  خانۀ  سیار،  که  همراه  سپاه  ساسانی  در  ارمنستان  حضور  داشته،  می  باشد.  [29]

سکه شاپور دوم

از  شاپور  دوم  همچنین  سکه  ای  استثنایی  در  ارمنستان  به  دست  آمده  که  برروی  آن،  در  پایین  تصویر  آتشکده،  تصویر  دو  صلیب  نقش  شده  است.  [30]

شاپور  دوم  در  339م  فرزندش،  نرسی،  را  به  منزلۀ  پادشاه  ارمنستان  به  این  سرزمین  فرستاد  اما  او  از  سپاه  مشترک  ارمنستان  و  روم  شکست    خورد  و  تیران  (339  ـ350م)  موفق  شد  بر  تخت  پادشاهی  ارمنستان  بنشیند  و  ارمنستان  برای  مدتی  استقلال  مجدد  خود  را  به  دست  آورد.

در  زمان  یزدگرد  اول  (399  ـ  420م)،  که  ارمنستان  در  وضعیت  نیمه  مستقل  تحت  نظارت  ساسانیان  قرار  داشت،  وی  فرزند  خود،  شاپور،  را  در  416م  به  جای  پادشاهان  بومی  به  منزلۀ  شاه  ارمنستان،  منصوب  کرد.  شاپور  طی  چهار  سال  حکومت  بر  ارمنستان  اقدام  به  ضرب  سکه  هایی  با  کیفیت  نه  چندان  خوب  کرد  که  بر  روی  آنها،  تصویر  و  نام  وی  بدون  ذکر  هرگونه  القابی  نقش  شده  و  در  پشت  سکه،  تکرار  تصویرهای  سکه  های  ساسانی  بدون  هر  گونه  نوشته  ای  دیده  می  شود.  [31]

طریقه نگارش حروف ARM بر سکه ها به نشانه نام ارمنستان

تشخیص  دقیق  محل  ضرب  سکه  های  ساسانی  کاری  دشوار  است  زیرا  نام  محل  ضرب  سکه  ها  تا  قبل  از  دوران  حکومت  بهرام  دوم  (276  ـ293م)  بر  روی  سکه  ها  ذکر  نمی  شده  و  از  دوران  بهرام  دوم  نیز  نام  محل  ضرب  سکه  به  صورت  مخفف[32]  نقش  شده  است  و  در  نتیجه،  در  خواندن  نام  بعضی  از  ضراب  خانه  ها  در  بین  کارشناسان  اختلاف  نظر  وجود  دارد  به  ویژه  اینکه  با  به  دست  آمدن  سکه  های  جدید  و  افزایش  شمار  ضراب  خانه  ها  این  موضوع  پیچیده  تر  می  شود.  [33]  طی  بررسی  های  صورت  گرفته  تاکنون  حدود  سیصد  نشان  ضراب  خانه  در  سکه  های  مختلف  شناسایی  شده  است.  [34]

همان  گونه  که  توضیح  دادیم  در  خواندن  نام  ضراب  خانه  ها  در  بین  سکه  شناسان  اختلاف  نظر  وجود  دارد؛  برای  مثال،  برخی  از  کارشناسان  دو  نشان  AR  و  ARM  را  برروی  سکه  ها  نشان  دهندۀ  نام  ارمنیه  می  دانند[35]  در  حالی  که  گروه  دیگری  از  سکه  شناسان  یکی  را  نشان  ضراب  خانۀ  ارمنستان  و  دیگری  را  متعلق  به  ضراب  خانۀ  اران  می  دانند.  [36]

به  حروف  AR  نخستین  بار  در  سکه  های  بهرام  پنجم  (420  ـ  438م)  برمی  خوریم  که  برخی  از  سکه  شناسان  آن  را  نشان  ضراب  خانۀ  اران  می  دانند  در  حالی  که  در  دوران  بهرام  پنجم  اران  هنوز  استقلال  خود  را  حفظ  کرده  بود  و  ارمنستان  در  428م  به  یکی  از  استان  های  ایران  تبدیل  و  برای  ادارۀ  آن  مرزبان  تعیین  شد.  بنابراین،  امکان  اینکه  این  حروف  مربوط  به  ضراب  خانۀ  ارمنستان  باشد  بیشتر  است.  [37]

طریقه نگارش حروف AR بر روی سکه ها

حروف  ARM،  به  نشانۀ  محل  ضرب  سکه  در  ارمنستان،  که  مورد  قبول  کلیۀ  سکه  شناسان  است،  نخستین  بار  در  سکه  های  سی  و  پنجمین  سال  سلطنت  قباد  اول،  یعنی  در  522م،  نقش  شده  است.  [38]

با  بررسی  سکه  هایی  که  دارای  حروف  AR  و  ARM  هستند،  که  البته  تعدادشان  بسیار  اندک  است،  مشخص  می  شود  که  ضرب  این  سکه  ها  هم  زمان  نبوده  به  گونه  ای  که  ضرب  حروف  AR  از  دوران  حکومت  بهرام  پنجم  شروع  شده  و  تا  دوران  یزدگرد  دوم  (438  ـ  457م)  و  پیروز  (459  ـ484م)  ادامه  داشته  اما  در  اواخر  حکومت  پیروز،  از  آن  استفاده  نشده  که  این  دوران  هم  زمان  است  با  شورش  ارمنستان  در  482م  و  کسب  استقلال  کوتاه  مدت  آن.

بار  دیگر،  پس  از  تسلط  ایران  بر  ارمنستان  در  488م،  در  زمان  قباد  اول  (488  ـ  531م)،  استفاده  از  حروف  ARM  بر  روی  سکه  ها  از  522م  آغاز  شد  و  تا  دوران  قباد  دوم،  جاماسب،  خسرو  یکم  و  هرمزد  چهارم  ادامه  یافت.  آخرین  سکه  های  ضرب  شدۀ  دارای  این  حروف  مربوط  به  خسرو  دوم  (591  ـ  628م)  است.  بنابراین،  احتمال  اینکه  هر  دو  نوع  حروف  مشخصۀ  ضراب  خانۀ  ارمنستان  باشد  بسیار  است.  [39]

در  خصوص  مکان  ضراب  خانه  در  ارمنستان  به  احتمال  زیاد  در  دوین  قرار  داشته  زیرا  این  شهر  مرکز  ادارۀ  مرزبانی  ارمنستان  و  مقر  نمایندۀ  حکومت  مرکزی  بوده  و  پس  از  تسلط  عرب  ها  بر  ارمنستان  نیز  حاکم  عرب  ارمنستان  در  این  شهر  اقدام  به  ضرب  سکه  کرده  که  بیانگر  آن  است  که  در  این  شهر  ضراب  خانه  وجود  داشته  است.

منابع:

امینی،  امین.  سکه  های  ساسانی.  تهران:  ققنوس،  1385.

بیوزاند،  پاوستوس.  تاریخ  ارمنستان.  ترجمه  گارون  سارکسیان.  تهران:  نائیری،  1383.

پاکزادیان،  حسن.  تاریخ  و  گاه  شماری  در  سکه  های  ساسانی.  تهران:  حسن  پاکزادیان،  1384.

سرفراز،  علی  اکبر؛  آورزمانی،  فریدون.  سکه  های  ایران.  تهران:  سمت،  1379.

ظهرابیان،  آرمینه.  اقتصاد  پولی  ارمنستان  در  دوره  ساسانیان  (قرن  سوم  تا  پنجم  میلادی).  ایروان:  مؤسسۀ  باستان  شناسی  فرهنگستان  علوم  ارمنستان،  2004م.

ـ  .  ضراب  خانه  های  ارمنستان  در  اقتصاد  پولی  ساسانیان.  ایروان:مؤسسۀ  باستان  شناسی

فرهنگستان  علوم  ارمنستان،  2004م.

کریستن  سن،  آرتور.  ایران  در  زمان  ساسانیان.  ترجمۀ  رشید  یاسمی.  تهران:  زرین،  1387.

گریگوریویچ  لوکونین،  ولادیمیر.  تمدن  ایران  ساسانی.  ترجمۀ  عنایت  الله  رضا.  تهران:  علمی  و فرهنگی،1384.

ماناندیان،  هاکوپ.  تاریخ  ارمنستان.  ایروان:  مؤسسۀ  علوم  ارمنستان،  1978،  ج2.

Göbl,  Robert.  Sasanian  numismatics  «Manual  of  Middle  Asian  Numismatics».  Braunschweig:  Klinkhardt  &  Biermann,  1971.  vol.  1

Khurshudyan,  E.;  Zohrabyan,  A.  Sasanian  coins  of  Armenia.  Almaty:  National  Academy  of  Sciences  of  Armenia,  2002

Mousheghyan,  Kh.  The  numismatic  of  Armenian  history.  Yerevan:  Anahit  publisher,  1997

www.zeno.ru

پی  نوشت  ها:

1ـ  ولادیمیر  گریگوریویچ  لوکونین،  تمدن  ایران  ساسانی،  ترجمۀ  عنایت  الله  رضا  (تهران:  علمی  و  فرهنگی،  1384)،  ص  164.

2ـ  آرتورکریستن  سن،  ایران  در  زمان  ساسانیان،  ترجمۀ  رشید  یاسمی  (تهران:  زرین،  1387)،  ص  253.

3ـ  علی  اکبر  سرفراز؛  فریدون  آورزمانی،  سکه  های  ایران  (تهران:  سمت،  1379)،ص  106  ـ  108.

Robert  Göbl,  Sasanian  numismatics«Manual  of  Middle  Asian  Numismatics»,  (Braunschweig:  Klinkhardt  &  Biermann,  4ـ

1971),  vol.  1,  p.31.

Gumri5ـ

از  شهرهای  جمهوری  ارمنستان،  واقع  در  شمال  غرب  این  کشور.

Dvin6ـ

ویرانه  های  این  شهر،  که  از  قرن  چهارم  میلادی  پایتخت  ارمنستان  بوده،  در  شمال  شرق  آرتاشات  در  جمهوری  ارمنستان  قرار  دارد.

1. Khurshudyan &  A.  Zohrabyan,  Sasanian  coins  of  Armenia  (Almaty:  National  Academy  of  Sciences  of  Armenia,7ـ

2002),  p.4.

Artashat8ـ

ویرانه  های  این  شهر،  که  از  قرن  دوم  پیش  از  میلاد  تا  اوایل  قرن  دوم  میلادی  پایتخت  ارمنستان  بوده،  در  غرب  جمهوری  ارمنستان  و  در  کنار  خط  مرزی  ترکیه  قرار  دارد.

ibid.,  p.9  ـ  109ـ

Kh.  Mousheghyan,  The  numismatic  of  Armenian  history  (Yerevan:  Anahit  publisher,  1997),  p.32;  Khurshudyan  &10ـ

Zohrabyan,  ibid.,  p.11.

11ـ  سرفراز  و  آورزمانی،  همان،  ص  87  و  88.

12ـ  آرمینه  ظهرابیان،  اقتصاد  پولی  ارمنستان  در  دورۀ  ساسانیان  (  قرن  سوم  ـ  پنجم  میلادی)  (ایروان:  مؤسسۀ  باستان  شناسی  فرهنگستان  علوم  ارمنستان،  2004)،  ص10.  (Հայաստանի  դրամական  տնտեսութիւնը  Սասանեան  շրջանում)

13ـ  کریستن  سن،  همان،  ص253.

14ـ  «مزدیسن  بغی  اهورامزدی  ربا  ملکا  ارمنیه»  (گریگوریویچ  لوکونین،  همان،  164  و  277).

15ـ  حسن  پاکزادیان،  تاریخ  و  گاه  شماری  در  سکه  های  ساسانی  (تهران:  حسن  پاکزادیان،  1384)،  ص  64  ـ  67.

16ـ  گریگوریویچ  لوکونین،  همان،  135  و  166.

17ـ  ظهرابیان،  همان،  ص8.

18ـ  گریگوریویچ  لوکونین،  همان،  168.

19ـ  همان،  108.

20ـ  ظهرابیان،  همان،  ص9.

21ـ  گریگوریویچ  لوکونین،  همان،  168.

22ـ  پاکزادیان،  همان،  ص76  ؛  ظهرابیان،  همان  جا.

23ـ  پاکزادیان،  همان،  ص  88.

24ـ  «مزدیسن  نرسهی  ملکا  منوچتری».

25ـ  کریستن  سن،  همان،  ص256.

26ـ  «مزدیسن  بغی  نرسهی  ملکان  ملکا  ایران  و  انیران  منوچتری  من  یزدان»  (پاکزادیان،  همان،  ص  99).

27ـ  کریستن  سن،  همان،  ص257.

28ـ    پاوستوس  بیوزاند،  تاریخ  ارمنستان،  ترجمۀ  گارون  سارکسیان  (تهران:  نائیری،  1383)،  دبیری  سوم،  بخش  21  .

Khurshudyan  &  Zohrabyan,  ibid.,  p.51.29ـ

30ـ    دربارۀ  این  سکه  در  همین  شماره  مقاله  ای  از  خانم  دکتر  ظهرابیان  به  چاپ  رسیده  است.

31ـ  پاکزادیان،  همان،  ص  122؛  .Khurshudyan  &  Zohrabyan,  ibid.,  p.13

Monogram32ـ

Robert  Göbl,  ibid.,  p.32  ـ  3333ـ

34ـ  پاکزادیان،  همان،  ص  251  ـ  255.

35ـ  آرمینه  ظهرابیان،  ضراب  خانه  های  ارمنستان  در  اقتصاد  پولی  ساسانیان(ایروان:  مؤسسۀ  باستان  شناسی  فرهنگستان  علوم  ارمنستان،  2004)،  ص  11  و  12.  (Հայաստանի  դրամահատարանները  Սասանեան  դրամական  տնտեսութեան  համակարգում)

36ـ  امین  امینی،  سکه  های  ساسانی  «برخی  از  ضراب  خانه  های  ساسانی  همراه  با  نحوۀ  نگارش  آنها  بر  سکه  ها»  (تهران:  ققنوس،  1385).

37ـ  ظهرابیان،  ضراب  خانه  های  ارمنستان  در  اقتصاد  پولی  ساسانیان،  ص11.

38ـ  همان،  ص12.

Khurshudyan  &  Zohrabyan,  ibid.,  p.14,  25  &  2639ـ