ریشۀ دو مفهوم اصلی حقوق بشر، یعنی «جنایت علیه بشریت» و «نژادکشی»، را باید در واکنش به تبعید دسته جمعی و کشتار ارمنیان به دست ترکان جوان در امپراتوری عثمانی در پی جنگ جهانی اول جست و جو کرد.

در پی دستگیری دسته جمعی صدها تن از شخصیت های سیاسی، مذهبی و نمایندگان و رهبران ملت ارمنی در۲۴ آوریل ۱۹۱۵م، در قسطنطنیه، تبعید و کشتار آنها و متعاقب آن کشتار انبوهی دیگر از شهروندان ارمنی قدرت های اتحاد مثلث متشکل از انگلستان، فرانسه و روسیه در ۲۴ مه ۱۹۱۵م هشدار دادند که دولت دیکتاتوری ترک های جوان بابت کشتارها و جرائم جدید ترکیه علیه بشریت و تمدن پاسخ گو خواهد بود.

در ۱۹۲۱م، سوقومون تهلیریان[۳] به جرم قتل طلعت پاشا، از زمامداران اصلی ترک های جوان و مسئول تبعید و کشتار ارمنیان، در آلمان محاکمه شد. رافائل لمکین،[۴] دانشجوی جوان لهستانی، که بعدها شغل وکالت را برگزید، در پی پاسخ این پرسش بود که چرا قوانین داخلی برای مجازات قتل یک نفر وجود دارد اما هیچ قانونی در سطح بین الملل برای مجازات آنهایی که اقدام به کشتار میلیون ها انسان می کنند وجود ندارد.

در دهۀ ۱۹۳۰م، لمکین دو مفهوم «وندالیسم»[۵] و «بارباریسم»[۶] را برای ارجاع به چنین جرایمی پیشنهاد کرد. وندالیسم به انهدام آثار فرهنگی مربوط می شد و بارباریسم به اعمال خشونت علیه گروه های بی دفاع اشاره داشت. در ۱۹۴۴م، او با ادغام این دو اصطلاح، واژۀ بین المللی «نژادکشی» را معرفی کرد. نژادکشی هر دو مفهوم قبلی را شامل می شد. این واژۀ جدید به همراه اصطلاح «جنایت علیه بشریت» به دو رکن اصلی قانون بین الملل تبدیل شدند.

معرفی این دو فرایافت مهم حقوقی، یعنی «جنایت علیه بشریت» و «نژادکشی»، محققان و مدعی العموم ها را موظف ساخت تا این قاعدۀ کلی را در موارد خاص به کار برند. با گذشت زمان نیاز به مقایسۀ موارد مختلف تاریخی و معاصر ایجاد شد. از اولین کتاب های تحلیلی و تطبیقی در این زمینه کتاب نژادکشی[۷] نوشتۀ اروینگ هورویتز و نژادکشی[۸] نوشتۀ لئو کوپر بودند. طولی نکشید رشتۀ مطالعات نژادکشی ایجاد و با بنیان گذاری انجمن بین المللی مطالعات نژادکشی[۹] در ۱۹۹۴م به رسمیت شناخته شد. لیکن، این رشته نیز با مشکلی مأنوس در سیاست تطبیقی مواجه شد. از آنجایی که بیشتر افراد و محققانی که در این زمینه پژوهش می کردند فاقد اطلاعات تخصصی جهان شمول و کامل درمورد مسئلۀ نژادکشی بودند و در نتیجه نمی توانستند بر تمامی جزئیات موضوعات مورد مطالعۀ مرتبط با نژادکشی احاطه داشته باشند نیازی مبرم برای تألیف دانشنامه ها و لغت نامه هایی در این زمینه به وجود آمد.

در پی آغاز یک طرح ابتکاری نشئت گرفته از دانش عمیق دکتر ایسرائل چارنی،[۱۰] متفکر و فیلسوف نامی و با مدیریت ادبی او نخستین دانشنامۀ نژادکشی[۱۱] در ۱۹۹۹م، با همت مؤسسۀ انتشاراتی ای بی سی ـ سی ال آی او،[۱۲] در کالیفرنیا و در دو جلد به چاپ رسید. با همکاری قابل ملاحظۀ دکتر روبن آدالیان،[۱۳] مدیر موسسۀ ملی ارمنیان در واشنگتن، این دانشنامه شامل ۲۴ مدخل در خصوص نژادکشی ارمنیان و حکومت ترک های جوان شد. دانشنامه همچنین چندین مدخل موضوعی را دربر دارد که در آنها به مورد ارمنیان ارجاع داده  شده است. آدالیان پیشگام این حیطه بوده و هفده مدخل در مورد کشتارهای ارمنیان به دست سلطان حمید، آدانا، موسی داغ، حزب ترک های جوان، وودرو ویلسون،[۱۴] هنری مورگنتاو[۱۵] دارد. سایر نویسندگان برجسته در این حوزه عبارت اند از دکتر واهاگن دادریان (مستندات نژادکشی ارمنیان و دادگاه های نظامی)، [۱۶] راجر اسمیت (انکار نژادکشی ارمنیان)، [۱۷] رابرت ملسون (مطالعۀ تطبیقی نژادکشی ارمنیان و هولوکاست)، [۱۸] ساموئل توتن (فیلم ها و ادبیات نژادکشی)، [۱۹] پیتر بالاکیان (اشعار در مورد نژادکشی ارمنیان)، [۲۰] سیبیل میلتون (آرمین تی وگنر) [۲۱] و استیو جاکوبز (رافائل لمکین) [۲۲] که در افزایش بار علمی دانشنامه نقش بسزایی داشته اند. این دو جلد دانشنامه نه تنها از نخستین آثار در این زمینه محسوب می شوند بلکه تا به امروز نیز سودمند و قابل استفاده هستند. رجوع مکرر پژوهشگران به دانشنامه های نژادکشی، حاکی از محتوای غنی آنها و اهمیت شناخت نژادکشی به مفهوم واقعی است.

در پی انتشار نسخۀ انگلیسی دانشنامۀ نژادکشی در دو جلد نسخۀ فرانسوی آن با عنوان کتاب سیاه بشریت: دانشنامۀ جهانی نژادکشی،[۲۳] با ویرایش ایسرائل چارنی به چاپ رسید.

بیشتر مدخل های نسخۀ فرانسوی، در زمینۀ نژادکشی ارمنیان و سایر نژادکشی ها، با نسخۀ انگلیسی همخوانی دارد اما در چند مورد نکاتی اضافه یا حذف شده لیکن در کل این دو نسخه خدمت فوق العاده ای به پژوهشگران نژادکشی ارمنیان کرده است.

مجموعۀ سه جلدی دانشنامۀ نژادکشی و جنایت علیه بشریت،[۲۴] که دینا شلتون آن را منتشر ساخته، اطلاعات گسترده و جامع تری دربارۀ هولوکاست ارائه کرده و به طور کل به سایر نژادکشی ها نیز پرداخته است.

با وجود این، اطلاع رسانی در خصوص نژادکشی ارمنیان در این نسخه (در کمتر از ده مدخل کامل) کمتر از دانشنامه های نژادکشی اولیۀ انگلیسی و فرانسوی است که پیش تر در صفحات کمتر چاپ شده بود.

به رغم این مسئله، مدخل ها به دست افراد برجسته در این حوزه نوشته شده است. این نویسندگان عبارت اند از: واهاگن دادریان (ارمنیان در امپراتوری عثمانی، طلعت)، [۲۵] دنیس پاپازیان (ارمنیان در روسیه و اتحادجماهیر شوروی)، [۲۶] مایکل هاگوپیان (فیلم های مستند از نژادکشی ارمنیان)، [۲۷] آتم اگویان (فیلم های نژادکشی ارمنیان) [۲۸] و پیتر بالاکیان (آثار شعری، شامل بخش هایی دربارۀ نژادکشی ارمنیان). [۲۹]

بیشتر مدخل ها دربارۀ نژادکشی ارمنیان از دیدگاه هنری نوشته شده اند نه تاریخی یا جامعه شناسی؛ برای مثال، نطق هنری مورگنتاو پسر در مورد هولوکاست در فهرست وارد شده اما سخنان هنری مورگنتاو پدر دربارۀ نژادکشی ارمنیان ذکر نشده. مدخل مربوط به بنجامین ویتاکر[۳۰] نوشته ای مهم است اما در آن از تلاش های عظیم دولت ترکیه برای خنثی کردن گزارش ویتاکر به سازمان ملل، که مرجع تاریخی مهمی در نژادکشی ارمنیان محسوب می شود، سخنی به میان نیامده لیکن مدخلی به قلم کریستوفر سیمپسون،[۳۱] مطلبی دربارۀ مبلغ مذهبی مردم گرای و خاورشناس آلمانی، یوهانس لپسیوس[۳۲] و گزارش شجاعانۀ او در مورد کشتار ارمنیان در جنگ جهانی اول را دربر دارد. در هر حال، توجه داشته باشید که بخشی از مدخل های موضوعی منابعی دربارۀ نژادکشی ارمنیان ارائه کرده اند.

دانشنامۀ جرایم جنگی و نژادکشی،[۳۳] که لزلی هورویتز[۳۴]و کریستوفر کتروود[۳۵] آن را منتشر ساخته اند، نسخه ای تک جلدی است که در آن تنها یک مدخل اصلی دربارۀ نژادکشی ارمنیان و ارجاعی جزئی به موضوع جنایت علیه بشریت وجود دارد. این اطلاع رسانی ای ناکافی از یکی از بزرگ ترین نژادکشی های قرن بیستم بود. به نظر می رسید که اطلاع رسانی دربارۀ نژادکشی ارمنیان در حال کاهش است اما این روند تغییر کرد.

مجموعۀ دو جلدی واژه نامۀ نژادکشی،[۳۶] که به دست ساموئل توتن و پائول بارتراپ[۳۷] (با کمک استیو جاکوبز) نوشته شد، بار دیگر اطلاعاتی جامع از نژادکشی ارمنیان ارائه داده است. اگرچه از هیچ یک از متخصصان نژادکشی ارمنیان در فهرست همکاران نام برده نشده دست کم چهل مدخل دربارۀ نژادکشی ارمنیان و طیف گسترده ای از عناوین مربوط به این نژادکشی در آن وجود دارد. مدخل ها دربرگیرندۀ موضوعاتی چون جنایتکاران اصلی (عبدالحمید دوم، حزب اتحاد و ترقی،[۳۸] احمد جمال، اسماعیل انور، محمد طلعت و محمد ناظم)، اماکن و حوادث معروف (آدانا، دیرالزور و چهل روز موسی داغ)؛ چهره های برجستۀ انسان دوست (یوهانس لپسیوس؛ ویسکانت جیمز برایس[۳۹] انگلیسی؛ هنری مورگنتاو، سفیر ایالات متحدۀ امریکا در ترکیه؛ و آرمین تی وگنر، پزشک نظامی آلمانی)؛ واکنش های بین المللی (گزارش بریتانیا و برایس در مقولۀ «رفتار با ارمنیان در امپراتوری عثمانی»،[۴۰] نقش امریکا در شکل گیری «کمیتۀ قساوت صورت گرفته علیه ارمنیان»[۴۱])؛ فیلم ها (آرارات، صداهایی از دریاچه،[۴۲]و ارمنستان: خیانت شده[۴۳])؛ مراکز نژادکشی (مؤسسه موزۀ نژادکشی ارمنیان[۴۴] و مؤسسۀ زوریان[۴۵]) نویسندگانی که نژادکشی ارمنیان را انکار می کنند (برنارد لوییس و جاستین مک کارتی[۴۶])؛ پیوندهایی مرتبط با نژادکشی های صورت گرفته به دست امپراتوری عثمانی (نژادکشی آشوری ها و یونانیان پونتیک)؛ و هولوکاست است.

این مجموعه کتاب ها بسیار خواندنی هستند و خلاصۀ مفیدی دربارۀ نژادکشی ارمنیان ارائه می دهند. ولیکن، برخی از خوانندگان نیاز به نوشته هایی با جزئیات بیشتر دارند که این گونه نوشته ها در حال ارائه شدن هستند.

در عصر اینترنت، ایجاد دانشنامه ای آنلاین دربارۀ نژادکشی اجتناب ناپذیر است. انتشارات آموزشی امریکایی، ای بی سی ـ سی ال آی او، به تازگی یک پایگاه داده ای بزرگ دربارۀ نژادکشی ایجاد کرده که در درجۀ اول برای دانش آموزان دبیرستانی و معلمان تهیه شده اما برای دانشجویان دانشگاه ها و اساتید نیز مفید خواهد بود. این پایگاه داده ای «نژادکشی مدرن: درک دلایل و پیامدها»[۴۷] نام دارد و به صورت اشتراک سالانه در دسترس است. این پایگاه داده ای از سوی هیئت مشاوری متشکل از پائول بارتراپ، استیون جاکوبز و سوزان رانسلبن[۴۸] توسعه یافته. این پایگاه در حال گسترش است و دائماً به روز می شود. در حال حاضر، پایگاه شامل هفت مدخل اصلی دربارۀ نژادکشی ارمنیان (خلاصه، دلایل، پیامدها، جانیان، قربانیان، ناظران و واکنش های بین المللی) به قلم آلن وایتهورن است. در این پایگاه داده ای چندین مقاله به قلم نویسندگان مختلف (از جمله کولین تاتز[۴۹] و هنری تریالت[۵۰])دربارۀ شناسایی نژادکشی ارمنیان و همچنین حدود هفتاد مورد موضوعی دیگر وجود دارد. نویسندگان این آثار افرادی چون روبن آدالیان، پائول بارتراپ، زاون خاچاطوریان،[۵۱] رابرت ملسون، خاچیک مورادیان،[۵۲] روبینا پیرومیان،[۵۳] ژرژ شیرینیان،[۵۴] راجر اسمیت و غیره هستند. با این حال و به رغم آنچه انتظار می رفت، شمار متخصصان نژادکشی ارمنیان، که با این پایگاه همکاری کرده اند، زیاد نیست. علاوه بر مدخل های دانشنامه و جدول زمانی نژادکشی تعدادی عکس و سند نیز در پایگاه وجود دارد. این پایگاه داده ای شناخت خوبی از نژادکشی ارمنیان به دست می دهد و همچنین، نشانگر آن است که امکان جمع آوری همۀ مدخل ها در دانشنامه ای مجزا با تمرکز برروی موضوع نژادکشی وجود دارد. متأسفانه، این امر هنوز عملی نشده اما امید آن می رود که تا پیش از ۲۰۱۵ این کار عملی شود.

قابل توجه است که مطالعۀ همۀ دانشنامه های نژادکشی نشان می دهد که نژادکشی ارمنیان مورد تحقیقی مهمی است چراکه همۀ دانشنامه ها، از ابتدایی ترین تا آخرین  آنها، شامل مطالبی در خصوص نژادکشی ارمنیان هستند. این مطلب نشانگر آن است که پژوهشگران نژادکشی بر سر این موضوع که تبعید دسته جمعی و کشتار ارمنیان نژادکشی بوده است اتفاق نظر دارند. این مراجع علمی مستندات علمی قابل توجهی هستند که می توان از آنها برای رد انکار مکرر نژادکشی ارمنیان از سوی دولت ترکیه استفاده کرد. در نتیجه، این دانشنامه ها باید از سوی محققان، قضات و شهروندان به منزلۀ مرجع استفاده شوند. دادگاه حقوق بشر اروپا،[۵۵] که به تازگی (۱۷ دسامبر ۲۰۱۳م) تصمیم ناقصی در مورد انکار نژادکشی ارمنیان اتخاذ کرده، می بایست از وجود چنین آثار مهم علمی مرجع، آگاه می بود. اگر این دادگاه به این مراجع توجه می کرد احتمالاً تصمیمی متفاوت اخذ می کرد.

بدون شک، اطلاع رسانی در خصوص نژادکشی ارمنیان در این دانشنامه ها یادآور این مهم است که فرصت دولت ترکیه و شهروندان آن برای مواجهه با صفحات تاریک تاریخشان زمان زیادی است که به سر رسیده.