فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 70

مقدمه

نهادهای کلیسایی، که ادارۀ امور دینی و اجتماعی جوامع گوناگون ارمنیان پراکنده در جهان را بر عهده دارند، خلیفه گری نامیده می ‏شوند. در رأس خلیفه گری خلیفه یا پیشوای دینی حوزۀ خلیفه گری جای گرفته است. هر خلیفه گری در حوزۀ جغرافیایی معینی ‏مسئولیت دارد و وابسته به یکی از دو مرکز عالی دینی ارمنیان، یعنی مرکز دینی اجمیادزین در ارمنستان و مرکز دینی سیلیسی ‏‏(کیلیکیه) در لبنان است. در ایران سه حوزۀ خلیفه گری، وابسته به مرکز دینی سیلیسی، فعالیت دارند که عبارت اند از: خلیفه گری ارامنۀ ‏آذربایجان، خلیفه گری ارامنۀ تهران و شمال و خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب.‏

حوزه های خلیفه گری ایران در گذشته وابسته به مرکز عالی دینی اجمیادزین بودند. در سال های حکومت شوروی، سال هایی که ارمنستان نیز یکی ‏از جمهوری های اتحاد شوروی محسوب می شد، ارتباط با اجمیادزین با دشواری های فراوان همراه شد. در 1337ش/ 1958م، بنا به درخواست ‏نمایندگان جامعۀ ارمنی، ابتدا خلیفه گری تهران و سپس اصفهان و آذربایجان به مرکز عالی دینی سیلیسی پیوستند و از آن پس روحانیانی که رهبری ‏جوامع ارمنی ایران را به عهده دارند از مر کز مذکور منصوب می شوند.‏

‎ ‎خلیفه گری جلفای نو، با استقرار ارمنیانی که در آغاز سدۀ هفدهم میلادی به ایران کوچانده شده بودند تشکیل شد که تابع مرکز دینی ‏اجمیادزین بود. با سر و سامان یافتن جامعۀ ارمنیان در جلفای نو و فعال شدن بازرگانان جلفایی در هندوستان، آسیای جنوب شرقی و ‏کشورهای اروپایی و به تبع آن تشکیل جوامع ارمنی در کشورها و شهرهای دوردست، حوزۀ فعالیت خلیفه گری جلفای نو نیز گسترش ‏یافت و خلیفه گری ارامنۀ ایران و هندوستان پدید آمد که به مدت حدود چهار قرن پاسخگوی نیازهای دینی و اجتماعی جوامع متعدد د‏ر گسترۀ جغرافیایی بسیار وسیعی بود. ‏

در داخل کشور نیز عرصۀ فعالیت خلیفه گری ایران و هندوستان تمامی نقاط ارمنی نشین، بجز خطۀ آذربایجان، را در بر می گرفت. ‏آذربایجان از دیرباز خلیفه گری مستقلی داشت که تا 1833م در دیر تادِئوس مقدس (قراکلیسا) مستقر بود، سپس به تبریز انتقال ‏یافت. ‏

با گسترش تهران در دورۀ پهلوی اول و روی آوردن مردم روستاها و شهرها به پایتخت، جمعیت ارمنی تهران نیز رشد قابل توجهی یافت ‏و ایجاد خلیفه گری مستقلی در تهران از اهمیت روزافزونی برخوردارشد. این مهم سرانجام در 1944م با تأیید مرکز عالی دینی ‏اجمیادزین جامۀ عمل پوشید و خلیفه گری ارامنۀ تهران و شمال تشکیل شد و آغاز به کار کرد. خلیفه گری ایران و هندوستان نیز، ‏تحت عنوان خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب به کار خود ادامه داد.‏

باید یادآور شد که بیشترین شمار ارمنیان پیرو «کلیسای حواری (مرسلی) ارمنی»  هستند که سازمانی است مستقل و مرکز آن ‏اجمیادزین در ارمنستان است. ارمنستان نخستین کشوری بود که در 301م دین مسیح را به رسمیت پذیرفت و عامل آن روحانی ای ‏اشکانی به نام گریگور بود که لقب روشنگر (لوساوُریچ) به وی داده شده و در زمرۀ مقدسان کلیسای ارمنی است. از این رو برخی ارمنیان ‏را گریگوری نیز می گویند که نادرست است. ‏

آنچه در شرح بالا دربارۀ خلیفه گری های سه گانۀ ایران گفته شد به ارمنیان پیرو کلیسای حواری ارمنی مربوط می شود. در ایران و ‏در دیگر جوامع ارمنی شمار اندکی ارمنیان کاتولیک، پروتستان و پیروان برخی فرقه های مسیحی نیز وجود دارند که سازمان های ‏کلیسایی خاص خود را دارند که در مطلب حاضر نمی گنجند.

ارمنیان ایران، بر اساس اصل 13 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از ‏اقلیت های مذهبی شناخته می شوند و تابع کلیسای مقدس حواری (مرسلی) ارمنی اند که کلیسایی مستقل است.

جوامع ارمنی حوزۀ اصفهان و جنوب ایران امور و مسائل دینی، اجتماعی، فرهنگی، رفاهی، خیریه و احوال شخصیۀ خود را بنابر اصول قانون اساسی و دیگر قوانین جاری کشور، بر اساس آداب و رسوم و سنن و قواعد کلیسای حواری ارمنستان، از طریق ‏خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب ایران حل و فصل می کنند. نام پیشین خلیفه گری، خلیفه گری ارامنۀ ایران و هندوستان بوده است.‏

خلیفه گری ارامنۀ اصفهان در امور جاری خود استقلال دارد و از لحاظ اصول و قواعد و سلسله مراتب کلیسایی تابع مرجع عالی حوزۀ دینی ‏سیلیسی واقع در لبنان است.‏

خلیفه گری با دیگر اقلیت های مذهبی و با مسیحیان دیگر کشورها و نیز مسیحیان خارجی مقیم ایران رابطۀ تشکیلاتی ندارد اما می ‏تواند در امور و مسائل دینی و مذهبی با مرجع عالی حوزۀ مذهبی سیلیسی و خلیفه گری های تابع آن مرجع در چهارچوب قوانین ‏جمهوری اسلامی ایران رابطه داشته باشد.‏

ارمنیان ایران، که پیرو کلیسای حواری ارمنی هستند، در مورد امور و مسائل دینی و مذهبی می توانند با خلیفه گری در ‏تماس باشند. ارمنیان غیر ایرانی پیرو کلیسای حواری ارمنستان مقیم ایران نیز می توانند امور و مسائل دینی و مذهبی خود را به ‏خلیفه گری ارجاع دهند.‏

خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب سابقۀ طولانی تاریخی دارد و برای مدت نامحدود تشکیل شده است. ساختمان مرکزی این خلیفه گری در محوطۀ کلیسای وانک (دیر آمناپرکیچ) جلفای ‏اصفهان قرار دارد.‏‎           ‎

حوزۀ جغرافیایی فعالیت خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب

حوزۀ جغرافیایی فعالیت خلیفه گری شامل استان های اصفهان، یزد، چهارمحال و بختیاری، لرستان، ایلام، ‏خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد، بوشهر، فارس، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان و منحصر به جوامع ارمنیان پیرو کلیسای حواری ارمنی است. حوزۀ جغرافیایی فوق، پس از تأیید ‏وزارت کشور، می تواند تغییر یابد.‏

امور مذهبی ارمنیان این حوزۀ جغرافیایی به دست روحانیان و خادمان کلیسا و امور جاری آنها از سوی هیئت های منتخب یا ‏منصوب از طرف مجامع محلی مورد تأیید شورای خلیفه گری و مطابق با مقررات اساسنامۀ خلیفه گری و ضوابط آئین نامه ‏های داخلی مربوط اداره می شود. تأسیس هر نوع نمایندگی، دفاتر و شعبات خلیفه گری پس از کسب موافقت وزارت کشور و ‏اطلاع مسئولان محلی بلامانع خواهد بود.‏

ارکان تشکیلات خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب

در رأس کلیۀ هیئت ها و مجامع خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب ایران خلیفه انجام وظیفه می کند.‏ خلیفه از سوی مجمع نمایندگان حوزۀ خلیفه گری انتخاب و با تصویب مرکز دینی سیلیسی برای مدت نامحدود در حوزۀ کلیسایی ذیربط مشغول به کار می شود. ارکان اصلی تشکیلات خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب ایران عبارت اند از:‏ مجمع نمایندگان، شورای خلیفه گری، هیئت دینی، هیئت حسابرسی.

ـ مجمع نمایندگان

مجمع نمایندگان عالی ترین مرجع قانون گذاری و تصمیم گیری خلیفه گری است. شش هفتم اعضای مجمع نمایندگان با رأی مستقیم مردم حوزه های مختلف و یک هفتم بقیه

از میان روحانیان و با رأی اعضای جامعۀ روحانی و شورای دینی خلیفه گری انتخاب می شوند. مجمع نمایندگان برای یک دورۀ چهارساله انتخاب می شود و اعضای آن بدون  محدودیت می توانند به دفعات احراز سمت کنند. از جمله وظایف مجمع انتخاب شورای خلیفه گری، شورای دینی و هیئت حسابرسی است.

ـ شورای خلیفه گری

شورای خلیفه گری نهاد اجرایی خلیفه گری است که به مدت دو سال انتخاب می شود و به کلیۀ امور حوزۀ خلیفه گری رسیدگی می کند. اعضای شورای خلیفه گری بیش از دو دورۀ متوالی نمی توانند در این سمت برگزیده شوند.

شورای خلیفه گری، که تنها مرجع ارتباطی بین جامعۀ ارمنیان و نهادهای دولتی است، هیئت ها و کارگروه هایی را برای سامان دهی امور جاری حوزۀ فعالیت خلیفه گری خود به مدت دو سال منصوب می کند مانند هیئت آموزشی، هیئت املاک و امور اقتصادی، هیئت ادارۀ قبرستان ها، هیئت امور جوانان و … . 

این شورا در راستای پیشبرد امور فرهنگی در جامعه نیز نقش مؤثری دارد که از آن جمله می توان به تشکیل گروه کر کومیتاس اشاره کرد.

ـ شورای دینی

شورای دینی ادارۀ امور دینی حوزۀ خلیفه گری را بر عهده دارد و مرکب از پنج عضو روحانی و غیر روحانی است که به مدت دو سال احراز سمت می کنند و اعضای آن در دوره های متوالی می توانند در این سمت برگزیده شوند.

شورای دینی نیز برای ادارۀ امور کلیساها و رسیدگی به امور دینی جامعۀ ارمنی هیئت هایی را بر می گزیند از جمله: هیئت کلیساهای جلفا، هیئت آموزش های دینی، هیئت مشاور قضایی.

این شورا گروه کر کلیسایی داتِو را نیز، که در 1999م تشکیل شده، اداره می کند. گروه کر داتِو به ترویج موسیقی مذهبی در میان جوانان و اجرای سرودهای مذهبی در کلیسا می پردازد.

ـ هیئت حسابرسی

هیئت حسابرسی به منظور بررسی امور مالی شورای خلیفه گری، شورای دینی و هیئت های زیرنظر آنها و گزارش نتایج به مجمع نمایندگان انتخاب می شود. این هیئت پنج عضو دارد که به مدت دو سال به این سمت منصوب می شوند. 

بخش های اداری خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب ایران

در محدودۀ کلیسای وانک، علاوه بر ساختمان کلیسا و موزه، که بازدید از آنها برای عموم آزاد است،‎ ساختمان کتابخانه و مرکز اسناد و دفاتر مجمع نمایندگان، شورای خلیفه گری، شورای دینی و هیئت های مختلف و نیز بخش های اداری، فرهنگی، اجتماعی، آموزشی، حل اختلاف، امور خیریه و املاک دایر است  که به امور اداری، مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و آموزشی، امور خیریه و املاک ارمنیان اصفهان و جنوب ایران می پردازند و بر کلیۀ فعالیت های مربوط به قانون گذاری و مسائل اجرایی برنامه های خلیفه گری نظارت دارند و آنها را عملی می سازند.‏