|
خانه های سنتی جلفا یادگارهایی ارزشمند از شیوۀ زندگی و تعاملات فرهنگی ـ اجتماعی مردمانی است که نزدیک به چهار قرن پیش، به دلایل تاریخی و سیاسی، در این سرزمین سکنا گزیدند و دانش و فرهنگ خویش را با تجربیات معماری اصفهان آن روز به اشتراک گزارده اند. برآیند این مشترکات در آثار معماری مسکونی این منطقه در دورۀ استقرار تجلی یافته است. آنچه محلۀ جلفا را در طول حیات خود زبانزد جهان گردان و ناظران بسیار کرده کلیساهای مهم و ساخت خانه های ارزشمندی است که ساکنان جلفای اصفهان آنها را در دورۀ صفویه با صرف هزینۀ بسیار ساخته اند. مجموع این خانه ها، که محلات جلفای نو را تشکیل می دهد، از ویژگی های معماری و هنری خاصی برخوردار است. طی دهه های اخیر، بسیاری از این خانه ها عامدانه تخریب و از صفحۀ روزگار پاک شده، بسیاری از آنها دچار تغییرات ساختاری غیر اصولی شده و برخی از آنها نیز در انتظار پروانۀ ساخت و پیدا شدن سرمایه گذاری بیرونی برای نوسازی به سر می برند. باید دانست که آسیب دیدن یا حذف هر خانۀ تاریخی در جلفا برابر با پاک شدن بخشی از تاریخ و فرهنگ ملموس جلفا و ساکنان دیرینۀ آن است. روند توسعۀ شهری، هجوم سود جویان اقتصادی به محلات و تحریک مالکان برای مرتفع سازی سبب شده تا شهر یکرنگ جلفای صفوی با تمام خاطراتش در لابه لای معماری های گوناگون امروزی رنگ بازد و با ادامۀ این روند دیری نخواهد پایید که تنها نامی از جلفا بر جای خواهد ماند. شکل گیری جلفای نو در اصفهان صفوی با محله ها، کوچه ها و خانه های تاریخی آن بخش مهمی از تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این قوم را تشکیل می دهد. بر وارثان این ثروت های فرهنگی واجب است که میراث اجدادی و قومی خویش را به بهایی چند نفروشند. این نوشتار در مورد یکی از این خانه های ارزشمند تاریخی در محلۀ میدان بزرگ جلفاست که در حال حاضر در مالکیت شورای خلیفه گری ارامنۀ اصفهان است. خانۀ سیمون از خانه های ارزشمند دورۀ صفوی است که در نزدیکی کلیسای وانک و در محلۀ میدان بزرگ جلفا واقع شده. عموم ارمنیان این مجموعه را به نام «کلوپ» یا به عبارتی باشگاه سابق ارمنیان می شناسند. این بنا مجموعه ای تاریخی و فرهنگی است که در طول حیات خود با زندگی ارمنیان جلفا عجین بوده چنان که می توان گفت همۀ بزرگسالان ارمنی که زمانی در جلفای اصفهان ساکن بوده اند این مجموعه را به یاد دارند. کاربری های گوناگون این بنا در طول تاریخ باعث شده تا خاطرات گوناگونی در اذهان مردمی که ساعات و روزهایی را در این فضا گذرانده اند ایجاد شود. نوشتار حاضر گزارشی اجمالی از مرمت و بازسازی این بنای تاریخی و فرهنگی است که از 1380ـ 1385ش به طول انجامید و تا کنون فرصت انتشار آن به دست نیامده است. [2] پیشینۀ تاریخی  کتیبه سنگی نصب شده بر بدنه بنا،مربوط به تعمیرات 1892م بر اساس شواهد موجود مالک اصلی خانۀ خواجه سیمون، یکی از تاجران بنام ارمنی در قرن هجدهم میلادی بوده که وضعیت مالی خوبی نیز داشته است. در اسناد و مدارک مکتوب، آمده که وی علاوه بر فعالیت تجاری و اجتماعی در امور خیریه پیشقدم بوده و سرپرستی حدود سی خانوار ارمنی را در فریدن بر عهده داشته است. او در 1240ق/1824م به دست حاجی هاشم خان، حاکم وقت، کشته شد. در 1259ق/ 1843م، یعنی نوزده سال پس از مرگ وی اسقف هُوانس سورنیان خانۀ سیمون را از کلانتر قوکاس خریداری کرد. خلیفۀ جلفا ملک مذکور را برای آموزش علوم دینی و به منزلۀ مدرسۀ دینی ارمنی، مورد استفاده قرار داد. در 1310ق/ 1892م با کوشش خلیفه یسائی تعمیرات و بازسازی بسیاری در این بنا صورت گرفت. در متن کتیبۀ سنگی نصب شده بر نمای شمالی طبقۀ فوقانی، که مربوط به همان دوره است، چنین آمده: «این خانه متعلق به کلیسای وانک، که معروف به خانۀ سیمون است، با سعی وافر در حفظ معماری خود در زمان خلیفه یسائی تفلیسی، بیست و دومین پیشوای مذهبی کلیسای وانک جلفای نو، در 1892 نوسازی شد». ظاهراً پس از تعمیرات کاربری خانه تغییر یافت و خانۀ سیمون از1329ق/ 1911م به منزلۀ بیمارستان مورد استفادۀ ارمنیان قرار گرفت و بیمارستان بغوزخانیان، [3] که در1326ق/ 1908م در نزدیکی کلیسای هُوانس در چهارسو تأسیس شده بود، به خانۀ سیمون انتقال یافت. از شواهد و گزارش ها چنین بر می آید که کلیۀ کارهای بالینی در این مرکز انجام می شده است. [4] در1311ش/1932م،بیمارستان بغوزخانیان به محل ساختمان اصلی، که برای این کار احداث شده بود، انتقال یافت و بلافاصله خانۀ سیمون را برای استفاده به منزلۀ باشگاه تفریحی ارمنیان آماده و تجهیز کردند. باشگاه در آغاز به صورت یک شرکت سهامی عام شروع به فعالیت کرد. البته، فعالیت آن از سه سال قبل از انتقال به خانۀ سیمون، در خانۀ کشیش ساهاکیان، در نزدیکی هتل جلفای کنونی، آغاز شده بود. باشگاه در طول فعالیت خود به جز امکانات تفریحی، خدمات فرهنگی گوناگونی نیز ارائه می کرد از قبیل برگزاری جشن ها، سخنرانی ها، برنامه‌های نمایشی، اجرای کنسرت های موسیقی و بازی های مختلف تفریحی. همچنین، محل تجمع انجمن ها و تشکل ها نیز بود. کتابخانه‌ای به نام رافی نیز در خانۀ سیمون ایجاد شد که در1351ش/ 1972م به کلیسای وانک انتقال یافت. باشگاه ارامنه طی سال های فعالیت خود رونق بسیاری داشت. این باشگاه پس از انقلاب اسلامی، در 1358ش/ 1979م، در پی اختلاف هایی که میان ارمنیان پیش آمد تعطیل شد. [5] پس از آن ساختمان باشگاه متروک ماند تا اینکه با وقوع جنگ تحمیلی و انتقال ساکنان شهرهای مرزی تعدادی از خانواده‌های ارمنی جنگ زده در خانۀ سیمون اسکان داده شدند، به نحوی که هر خانوار در بخشی از خانه زندگی می کرد. آنان که تا 1369ش/1990م در خانۀ سیمون اقامت داشتند، برای رفع نیازهای خود تغییراتی در بنا دادند و تأسیسات نامناسبی را ایجاد کردند. پس از آن، این خانه تخلیه و به حال خود رها شد و روز به روز وضعیت بدتری پیدا کرد.  کارکنان بیمارستان در حیاط خانه سیمون در 1380ش/ 2001م، هنگامی که نگارنده مشغول انجام تعمیرات نمازخانۀ کلیسای وانک و اقدامات مرمتی پیرامون آن بود، به پیشنهاد شورای نمایندگان ارمنیان جلفا از خانۀ سیمون بازدید به عمل آمد و گزارش مبسوطی مبتنی بر وضع نابسامان و در حال تخریب بنا و طرح پیشنهادی لازم برای فراهم ساختن زمینۀ طراحی مرمت و احیای آن ارائه شد. شورای نمایندگان پس از مطالعۀ گزارش، خانۀ سیمون را مورد توجه قرار دادند. بنابراین، بدون اتلاف وقت اقدامات مقدماتی و اضطراری لازم بر روی بنای مذکور آغاز شد. این امر با کار مطالعه، مستندنگاری و طراحی مرمت شروع و عملیات اجرایی بر اساس اولویت های تعیین شدۀ طرح، در همۀ بخش های معماری و تزییناتی با اعتبارات هیئت خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و جنوب ایران در 1381ش آغاز و در 1385ش به اتمام رسید. باید اضافه کرد که همۀ مراحل کار از طراحی تا اجرا، توسعه و ساخت و سازهای خدماتی مورد نیاز، انتخاب مواد و مصالح به کار رفته بر اساس اصول و مبانی مرمت و حفاظت از بناهای تاریخی و منطبق بر کنوانسیون ها و منشورهای بین المللی و به صورت علمی به انجام رسیده است، به نحوی که مجموعۀ مذکور علاوه بر حفظ هویت و اصالت تاریخی خود بتواند ظرفیت های لازم را برای تجدید حیات و اعطای کاربری فرهنگی و مناسب، بدون دخل و تصرف در بنا و رعایت اصول حفاظتی به همراه داشته باشد. دراین راستا توصیه نامۀ حفاظتی برای مجموعۀ حاضر در اختیار شورای خلیفه گری قرار گرفته است. این بنا در طول حیات خود برای کاربری های گوناگون و بنابه سلیقه های رایج، به ویژه، تمایلات نوگرایانه در دورۀ پهلوی دچار تغییرات ساختاری شده و در بسیاری موارد، مصالح نامتناسب، شکل های بدون اصالت و تزییناتی در آن به کار رفته بود که هویت تاریخی بنا را مخدوش ساخته بود. بنابراین، برای بازگرداندن هویت تاریخی و فرهنگی بنا باید به وحدت سبک دست می یافتیم که لازمۀ آن حذف الحاقات زائد و بی ارزشی بود که در دوره های بعدی به بنا اضافه شده بود. در طی عملیات مرمت این مجموعۀ تاریخی ـ فرهنگی بخش های مختلف سازه ای آن استحکام بخشی و تثبیت شد. بخش های تخریب شده بازسازی و پوشش های منحنی فضاهایی که در دورۀ پهلوی تخریب و به صورت تخت اجرا شده بود نیز براساس شواهد موجود به شکل سنتی و اصیل خود باز گردانده شد. کلیۀ نقش ها و تزیینات بیرونی و داخلی اتاق ها مرمت و بازسازی شد. درها و پنجره ها نیز بر اساس نمونه های موجود برای همۀ فضاها طراحی و ساخته و کلیۀ نماها، اندودها، سطوح و بدنه ها مرمت و بازسازی شد. در ضلع غربی بنا بخش جدیدی برای رفع نیازهای خدماتی، با رعایت اصول و مبانی علمی، طراحی و ساخته شد که هماهنگی لازم را نیز با مجموعۀ حاضر دارد. قابل ذکر است که برای حفظ اصالت بنا در همۀ سطوح و بخش های پیدا از مصالح سنتی استفاده شده است. به طور کلی، باید گفت در این بنا نوعی مرمت جامع صورت گرفته است.
پی‌نوشت‌ها: 1-دکترای مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان. 2- گزارش مفصل فنی و شرح مراحل اجرایی به انجام رسیده در مجموعه ای شامل عملیات مرمت بر روی شماری از بناهای جلفا برای متخصصان اهل فن منتشر خواهد شد. 3-هووسپ بغوزخانیان از ارمنیان مقیم هندوستان بود که همه ساله برای کمک به ارمنیان جلفا مبالغی را ارسال می کرد و با همین اعانات بیمارستانی به نام وی در جلفا تأسیس شد. 4- آقای مگردیچیان، از ارمنیان با سابقۀ جلفا، عکسی را در اختیار ما قرار داده است که تعدادی از کارکنان بیمارستان را در محوطۀ خانۀ سیمون نشان می دهد. وی اظهار می دارد که در بخش فوقانی ضلع جنوبی خانۀ سیمون، که زایشگاه بوده است، متولد شده است. 5-لئون مینا سیان تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان در یکصد و چهل سال اخیر (1996-1856) آورده است: «با انقلاب ایران در جلفا نیز مانند بعضی نقاط دیگر منازعاتی درگرفت. که در اواسط سال 1979م به اوج خود رسید. گروه مخالف انجمن های ملی به نام کمیتۀ ملی موقت تشکیل دادند و به اختصار آن را ژ. ژ. کا نامیدند. این اختلافات وقتی بالا گرفت که یکی از سالن های ساختمان باشگاه ارامنه (خانۀ سیمون) توسط ژ. ژ. کا ضبط و فعالیت های فرهنگی به تعطیلی کشانده شد. در مقابل ، محوطۀ باشگاه و اتاق های دیگر آن توسط طرف دیگر ملی ها داشناک تصرف شد» . لئون میناسیان، تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان در یکصد و چهل سال اخیر (1996-1856) (جلفای اصفهان: بی نا، 1383)، ص 46 و 47. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 72
|
