اشاره‏

دکتر داویت قازاریان، پژوهشگر ارشد حوزه هنر با گرایش حفاظت از تزئینات هنری ‏نسخه های خطی در مؤسسه هنر فرهنگستان علوم ارمنستان است. وی مدرک کارشناسی خود را در ‏‏2005م در رشته تاریخ و نظریه هنر ارمنی از دانشگاه دولتی ایروان دریافت کرد و مدرک کارشناسی ارشد خود را نیز در همان رشته و از همان دانشگاه  به ‏دست آورد. او، در 2008م، عضو هیئت علمی مؤسسه علمی ـ تحقیقاتی دست نوشته‌های کهن ارمنی مسروپ ماشتوتس (ماتناداران) شد. همچنین، در گروه کارشناسان هنری تنظیم و چاپ فهرست مبنای دست نوشته های ارمنی نیز فعالیت می‌کند. دکتر قازاریان از 2009م تا کنون مسئول مجموعه های نسخ خطی مؤسسه علمی ـ تحقیقاتی ‏دست نوشته های کهن ارمنی مسروپ ماشتوتس (ماتناداران) است و از 2015م، به سمت محقق ‏ارشد بخش دست نوشته شناسی و فهرست مبنا برای نسخ خطی ماتناداران منصوب شده.‏ وی از 2009 ـ2014م،  استاد دانشگاه دولتی ایروان بوده. از آن ‏تاریخ تا کنون نیز، در رشته نظریه و تاریخ هنر ارمنی با رتبه استادیاری در کرسی ‏یونسکو مشغول به کار است.‏

ریشه حماییل های(1) ارمنیان به  دوران کهن بازمی گردد. نخستین نمونه حماییل ها نزد مصریان باستان یافت شده که آن را به شکل ‏سوسک مقدس می شناختند. بنابر باور محلی کسانی که حماییل سوسک مقدس یا «خپری» را با خود حمل می‌کردند از زندگی ‏ابدی برخوردار می شدند (خپری به معنی«حیات» است). در اساطیر مصر باستان، خدای خورشید در زمان طلوع ‏آفتاب(که سوسک مقدس یکی از نمادهای آن به شمار می رفت)خپری نامیده می شد. حماییل های مصری را از سنگ های مختلف یا ‏خمیر کهربا (سندروس) می ساختند. معمولاً، در قسمت زیرین این حماییل ها عبارت هایی از کتاب مردگان نوشته می شد. ‏این حماییل ها را، پیش از مومیایی کردن جسد، به جای قلب متوفا قرار می دادند که پیش تر در آورده شده بود.(2)

حماییل و جادو از گذشته های دور نزد بسیاری ازملل باستان همانند مصری ها، بابلی ها، آشوری ها، سامرایی ها، ‏قبطی ها، اتیوپی ها، فنیقی ها، یهودی ها، سوری ها، عرب ها، ایرانی ها، ژاپنی ها، چینی ها و دیگران کاربرد وسیعی داشته و ‏هنوز هم دارد.(3)

نکته انکارناپذیری که درباره اصل حماییل ها وجود دارد اینکه اساس همه آنها ترس است؛ باور مردم به اشیا قدرت ‏می بخشید و ایمان مردم آنها را به پدیده هایی واقعی و تأثیرگذار مبدل می ساخت.‏(4) اگر شخصی شیء خاصی را برای ‏برآورده شدن نیت و خواسته ای (مثل طلسم یا جادو) با خود حمل می کرد و در کارش پیشرفتی حاصل می شد و از نظر سلامتی ‏نیز مشکلی برایش پیش نمی آمد، در این صورت، باور به حماییل شدت می یافت. در صورت عکس، اطمینان به حماییل از بین ‏می رفت و شخص به حماییل دیگری پناه می برد. مطابق سنت، جادوها و طلسم های گم شده یا دزدیده شده نیروی خود را از ‏دست می دادند و صاحبان جدید از رفاه و منفعت آنها بی بهره می شدند.‏(5)

با مطالعه شواهد به دست آمده می توان پنداشت که دعاها و نفرین ها طی سده ها به صورت شفاهی از طریق کاهنان نسل به ‏نسل منتقل می شدند. حتی، پس از ابداع فن کتابت،کاهنان محتاط و خوددار همچنان به شیوه سنتی خود پایبند ماندند و از کاربرد هر ‏نوع نوآوری اجتناب ورزیدند اما در طی زمان دریافتند که نشانه های نگارشی به نفرین ها یا دعاهایشان پایندگی و ‏قدرت می بخشد. درنتیجه این تغییر نگرش، انواع حماییل های مکتوب پدیدار شد.‏

‏ در آداب و رسوم ارمنیان، علاوه بر انواع و اقسام طلسم ها و جادوها، مجموعه های غنی مصور و مکتوب یا حماییل هایی ‏شامل انواع دعاها و نفرین ها به چشم می خورد.‏

در سنت خطاطی ارمنی،حماییل ها با حفظ یکی از کهن ترین شیوه های مکتوب، یعنی شکل طوماری یا لوله ای، ازدیگر فرمان های پیشوایان مذهبی و پادشاهان ارمنی کیلیکیه متمایز می شوند. لوله یا طومار یکی ازاشکال قدیمی طلسم ها و دعاهای مکتوب به ‏شمار می رود. طبق باور و تجربه جادوگران و کاهنان کهن، نفرین یا دعای نوشته شده اگر به صورت لوله یا رول پیچانده شود، ‏در معرض تهدیدهای بیرونی قرار نمی گیرد و به این ترتیب، قدرت بیشتری به دست می آورد.‏(6) حفاظت از حماییل ها یا مجموعه دعاهای ارمنی ( لوله ای، پیچیده یا طوماری) و حفظ شکل اولیه آنها باید ناشی از همین طرز تفکر بوده باشد زیرا آنها بخشی از ‏آداب و اعتقادات مردم محسوب می شدند. امروزه، نیز برخی افراد حماییل هایی با خود حمل یا در خانه نگهداری می کنند که نمونه ای از آنها موضوع تحقیق ما در این مقاله ‏است.

شکل لوله ای یا طوماری (شکل نخستین حماییل ها) در نسخه های چاپی نیز تأثیرگذار بوده است. در سال های‏‏1512 ـ 1800م، که دوران قدیم چاپ ارمنیان است، هیچ نشانه ای از حماییل های کتابی (به شکل کتاب) دیده نمی ‏شود. از هر جنبه که در نظر بگیریم، حماییل های دست نویس و قدیمی (طوماری) با هم اشتراکاتی دارند. اگر چنین بیندیشیم که ‏مبنای دعاهای طوماری حماییل های دست نویس بوده اند، پس مبنای دسته ای از حماییل های دست نویس هم حماییل های چاپی ‏محسوب می شوند که از اواسط نیمه دوم قرن هفدهم میلادی بسیار گسترش یافتند.‏

نوع دیگر حماییل ها دعاهای طوماری دست نویسی هستند که شکل کتاب داشتند و البته، کمی دیرتر پدیدار شدند. شمار ‏این نوع حماییل ها در ماتناداران(7) ایروان به حدود نود نسخه می رسد. قدیمی ترین آنها متعلق به کاراپت یرتس(8)  (شماره ‏‏4600) (9) است که در1499م در روستای یقوارد(10) منطقه هامشن(11) نوشته شده است. از نظر قدمت رتبه دوم به ‏حماییل کتابی نوشته شده در1560م، به قلم نرسسِ دبیر(12) اهل کوتاهیه(13) (شماره مگردیچ، شماره 10010)‏(14) تعلق دارد و بقیه، نسخه هایی از سـده های هفدهـم تا نوزدهـم میلادی هستند.یکی از نمونـه های حماییل کتابـی، کتاب های دعـای  مشهور به کیپـری آنوس(15) است که هم اکنـون نیز کلیسای ‏ارمنـی آنها را منتشر می سازد

(برای مثال از میان کتاب های دعا، که در مرکز نشر آستان قدس اجمیادزین در 2010 م ‏چاپ شده، رتبه سوم متعلق به کتاب دعای کیپری آنوس، جهت پیشامدهای ناگوار است که از روی نسخه کیپری آنوس چاپ شده در1953م در اورشلیم نوشته شده است) و نخستین نسخه های آن در سده نوزدهم انتشار یافته (برای نمونه در1870م در انتشارات روبن کیورکچیان(16)، در محله گالاتای استانبول، کتاب دعای کیپری آنوس به تیراژ سوم رسیده بود).‏

حماییل مجموعه ای از دعاها، درخواست ها و آرزوهاست که جنبه محافظت و درمانگری دارد و درحقیقت شیئی است که ‏با دعا افسون و سحر شده و شخصی را که آن را با خود حمل کند از هرگونه بلا در امان نگه می دارد.(17)

اصل واژه حماییل(18) از واژه پهلوی هوماو(19) (به معنی متبرک)(20) ‏است.‏ دبیران و کاتبان دیوان های مخصوص دعا را ‏‏«حماییل»، «حاماییل»، «کیپری آنوس» یا« سپری  آنوس» می نامیدند. در حقیقت، حماییل هایی کیپری آنوس نامیده می شوند که ‏زندگی نامه اسقف کیپری آنوس‏ و نحوه ایمان آوردن وی را به مسیحیت بازگو می کنند. به نظر ما تغییر نگرش ‏کیپری آنوس (روی آوردن وی به مسیحـیت) پدیده ای متأخـر بوده است و طبق بررسی هـای ما از آنجـا که کلیسای ارمنـی از ابتدا ‏هم مخـالف حماییل ها بود با پدیده کیپـری آنوس مأنوس شده است. با ورود و گسترش این گـونه داستان ها و دعاها، که جنبه ‏مذهبی داشتند، تلاش های موفقیت آمیزی در میان مردم برای بیرون راندن انواع باورها و افسانه های کهنی که اساس شرک و جادو داشتند صورت گرفت. اما واقعیت قابل توجهی که در تقابل با این تلاش ها وجود دارد این است که بنابر خاطرات و نوشته های ‏بازمانده از کاتبان، حماییل ها در اصل به دست خود روحانیان مسیحی نوشته شده اند.‏

• 

  فرشتۀ ملک، جبرئیل، در حال حمل روح درگذشته، سال 1659

• 

  طومار دعای چرمی، سال 1551، ماتناداران مسروپ ماشتوتس، حماییل 108

• 

  میله یا محور چوبی طومار دعا، سال 1468، دیر بزرگ (سرزمین سیونیک)

• 

  طومار دعا با میله یا محور چوبی، سال 1468، دیر بزرگ (سرزمین سیونیک)

• 

  طومار دعا، مجموعۀ ماتناداران مسروپ ماشتوتس

توضیح خاصی که برای واژه حماییل آورده شده مربوط می شود به یک نوشته از حماییلی از دبیر هوانس حقیر(21)،‏ ‏که ‏در 1777م در دیر آسدواتزاتزین مقدس در شهر کارین(22) نوشته شده و در ردیف 424 ماتناداران، جای دارد. در پایان این حماییل، نوشته ‏شده است که خود نویسنده این خط را حماییل (‏Hemayel) می نامد، زیرا جادویی است و حم( Hem)خط مخصوص جادوگران است و فقط جادوگران قادر به خواندن آن هستند. این حماییل از وسایل دیگر جادوگران پاک و منزه است زیرا با دعاهای ‏گریگور نارکاتسی(23)، ‏نرسس کلایتسی(24) ‏و دیگر پدران روحانی مقدس متبرک شده که بر قدرت آن می افزاید.‏

نخستین بار گایوس پلینی جوان(25) (حدود 61 ـ113م) از واژه حماییل (‏amuletm‏ در لاتین) استفاده کرده است. او این واژه ‏را در معانی مختلفی به کار برده است:‏

‏1.‏  شیئی که انسان را از بلا و مصیبت در امان نگه می دارد‏.

‏2.‏  وسیله درمانی یا پیشگیرانه.‏

‏3.‏  عاملی که درپزشکی کاربرد  دارد.‏

پلینی خاطرنشان کرده جایی که بنفشه آلپ بروید  هرگونه سحر و جادو در آنجا قدرت خود را از دست می‌دهد. به همین ‏دلیل هم آن را «حماییل»‏ ‏می‌نامند.‏(26)

حماییل‌ها، به صورت دست نویس و کهن، همانند دیگر گوهرهای فرهنگی‌ای که فرزندان ملت ارمنی خلق کرده اند در تمام ‏دنیا پخش هستند. بزرگ ترین مکانی که حماییل ها در آن گردآوری شده اند، بنیاد ماتناداران مسروپ ماشتوتس است که در آن 556 قطعه دست نویس به صورت مجموعه ای مستقل در ردیف های 1 ـ ‏‏556 جای گرفته اند.‏(27) حماییلی قدیمی از دبیر سیمئون(28) به تاریخ 1428م، که در شهر میافارقین(29) ‏( استان دیاربکر، در قدیم ‏شهر تیگراناگرد واقع در سرزمین آقدزنیکِ هایک بزرگ) نوشته شده، در این مجموعه جای دارد (شماره 116).‏

دومین مجموعه از نظرتعداد به کلیسای آمناپرگیچ مقدس جلفای نو اصفهان تعلق دارد که 57 حماییل طوماری درآن نگهداری می شود.‏(30) این مجموعه، مجموعه ای بسیار بی همتا و شامل56 حماییل از کل 57 قطعه‌ای است که بین سده هفدهم تا نوزدهم در ‏کلیساهای متعدد شهر جلفای‌نو نوشته شده اند (آمناپرگیچ مقدس، آودیاتس مقدس[‎نرسس مقدس‎[‎، هوهانس مقدس، استپانوس ‏مقدس، میناس مقدس، بتقِهِم مقدس، هوسپ مقدس وگئورک مقدس)‏.‏(31) طبق اطلاعات به دست آمده از یادداشت ها و خاطرات، ‏نگارگران و کاتبان حماییل ها، همه روحانیانی تازه منصوب شده بودند. در پاییز 2017م، بررسی این مجموعه در محل ‏آن صورت گرفت و در نتیجه آن، مشخص شد که این مجموعه از نظر تعداد دومین مجموعه بزرگ جهان محسوب می شود. ‏تحقیقات درباره این مجموعه همچنان ادامه دارد و در مقاله ای جدا، به آن خواهیم پرداخت.‏

سومین رتبه از نظر بزرگی متعلق به آستان قدس اجمیادزین است که شامل حدود پنجاه نسخه خطی می شود. رتبه ‏چهارم به جامعه دینی مخیتاریان ها در جزیره سنت لازار (ونیز، ایتالیا) تعلق دارد با حدود 44 نسخه خطی.(32) سیزده نسخه ‏خطی در بایگانی شماره یک بخش فرهنگ شناسی موزه تاریخ ارمنستان و کتابخانه بریتانیا در لندن نگهداری می ‏شود.‏(33) هفتمین مجموعه بزرگ همچنان به جامعه دینی مخیتاریان های وین (اتریش) متعلق است با یازده نسخه که در ‏زیرمجموعه های شمارهچهار نگهداری می شود.‏(34)

مجموعه های کوچکی از حماییل ها در کتابخانه ها و موزه های دیگر کشورها نیز یافت می شود: شش نسخه در موزه ‏خصوصی «موزه ارمنیان فرانسه ‏»(35) (پاریس)(36) ، شش نسخه در کتابخانه ملی پاریس، یک نسخه در کتابخانه عمومی ‏ایروان(37)، کتابخانه ملی مارکیانا (مارکوس مقدس) در ونیز ایتالیا(38)، کتابخانه دانشگاه ورشوی لهستان(39)، دانشگاه یاگیلونیای ‏کراکوف(40)، رومانی(41)، بیروت، بخارست، دانشگاه گلاسکو، موزه آلکس و ماریا مانوکیان در میشیگان (ایالت متحده ‏امریکا)(42) ، در نقاط دیگر(43) ‏ و همچنین  درمجموعه های شخصی.(44)

حماییل های طوماری ارمنی همانند دیگر دست نوشته های ارمنیان منقوش و مصورند. منظور از مصور و منقوش نگارگری‌هایی است که هنرمندانی کاملاً آشنا به ارزش های معنوی و باورهای ارمنی آنها را همچون آثاری منحصربه فرد آفریده‌ اند. چه هنرمندانی که در کار خود زبده و ماهر بوده‌اند و چه دبیرانی که نخستین بار در این راه گام های جسورانه ‏برداشته اند با خلق آثاری هنری همراه با سادگی و هنر بی آلایش مردمی، با آزادی کامل و بدون در نظر گرفتن قوانین سفت ‏و سخت، هرکدام به شیوه خود، نمونه هایی را به نمایش گذاشته اند. این آثار هنری، که دست به دست به ما رسیده اند، ‏عناصری اعتقادی هستند که سده ها حافظ نگرش ها و مواضع ارمنیان بوده اند وجنبه زیبایی شناختی و آزاد هنری آنها را ‏آشکار می کنند و از سویی دیگر، نخستین گام های خلاقانه اشخاص را به نمایش می گذارند.‏

به جز نگارگرهای مبتدی یا نمایندگانی که رها از هرگونه قید و بند مذهبی سبک هنر مردمی را دنبال می کردند، با ‏هنرمندان ماهر و زبده ای که حماییل هایی بی نظیر را به شکوفایی رساندند نیز سروکار داریم که شامل: ناقاش ‏اِئولپک پقتاتسی(45)، ‏ تئودوروس نگارگر آرزرومتسی(46) آنتون دبیر(47)، ‏گیراگوس یرزنکاتسی(48)، ‏گالوست آرینجتسی(49) و ‏فرزندش ایسرائل(50)، کریستوساتور(51)، ‏گابریئل دبیر(52)، ‏ گئورگ کافایتسی(53)، ‏ میناس اِدرنتسی(54) ‏و دیگران است.‏

در  تزیین حماییل ها، شمایل قدیسان (روحانی و غیر روحانی) جایگاهی ویژه دارد (خداوند پدر، ‏عیسا مسیح، گریگور نارکاتسی، نرسس شنورهالی، رسولان و دیگران)، قدیسانی سوار بر اسب یا قدیسانی که مواظب برخی اعمال هستند (سارکیس مقدس، گئورگ مقدس، تادئوس مقدس، همچنین تصاویری از درمان، مهار یا مطیع کردن نیروهای شر و ‏همانند آن). طبیعی است که نگارگری‌ها و سبک آنها به محتوای متن مربوط است. تصاویر و نقش‌هایی که هدف ‏آموزشی دارند، همانند نگارگری های کتاب مقدس،(55) ایمان شخص را نیز به اثر حمایت‌کننده نوشته ها می افزاید و تأثیر فراوانی بر خوانندگان می گذارد اما وجود تصاویر قدیسان و معجزه ها (درمان، مطیع کردن انواع دیوها و مانند ‏آن) در حماییل های طوماری تأثیری شگرف بر ضمیر ناخودآگاه فردی که حماییل را حمل می کرد می‌گذاشت و قدرت ‏جادویی و اثرگذاری آن را چند برابر می کرد.‏(56)

• 

  عیسی مسیح، سال 1839، کلیسای هوهانس مقدس (جلفای نو)

• 

  مصلوب شدن عیسی مسیح، سال 1645

• 

  صلیب، اوایل قرن پانزدهم، موزۀ تاریخ ارمنستان، بایگانی فرهنگ ـ قوم‌شناسی

• 

  عیسی مسیح در آغوش مریم مقدس، سال 1428، مفارقین

• 

  گریگور روشنگر، سال 1698، استانبول، چاپخانۀ گریگور مارزوانتسی، ماتناداران مسروپ ماشتوتس

به طـور کلـی تزییـناتی کـه برای آراسـتن حماییـل‌ها طراحـی شده رابطه مستقیم با محتوای متن حمایـیل دارد و این متـن ‏است کـه بر تـصویر پیـشی می‌گیـرد و فقط، زمانـی که شخـصیتی خاص مدنظر است یا بر حـسب طرح کلی نقـش، متـن از نقـش ‏دنبالـه‌روی می‌کند. در بسیاری مـوارد، در صورت نبـودن متن، تصاویر نامفهوم به نظر می‌رسد و پیـام آنهـا به درستـی ‏قابـل درک نیـست. موضوعـی که در نگارگـری شمایـل‌ها و شخـصیت‌های خـاص مـشکل‌سـاز اسـت سـادگی خـلـق تصاویر ‏شخـصیت‌هاست زیرا سبب می‌شود تا آن شخص معروف و آشنا از نماد خاص خود بی‌بهره بماند.‏

بخـش قـابـل تـوجـهـی از نگارگری‌های حماییل ها دارای نوعی کشیدگـی هستنـد که بـه اندازه و مقدار متن بستگی دارد. اندازه ‏متن ها و کمی مهارت نگارگران سبب شده تا به دفعات طراحی های غیرطبیعی و ناهنـجاری از تصاویـر آدم هـا شکل گیـرد. ‏

حتی، در برخـی از نمونه ها به سبک خاصی از تصویرپردازی اشخاص برمی خوریم که دسته ای از آنها از نقش های پیچ در ‏پیچ و هندسی تشکیل شده یا قهرمانان تخیلی داستان ها را به یاد می آورد. این سبک تقریباً در همه تزیینات حماییل ها ‏مشهود است، چه در نقش و نگارهای بالای صفحات، چه در طراحی متن‌ها و چه در تزییناتی که به شکل قاب دور متن نقش ‏بسته می شد. در دسته ای از حماییل ها، تصاویر انسان ها همه یک شکل و همانند هستند تا حدی که گاه با وجود تفاوت ‏جنسیتی باز هم تمایزی بین اشخاص نمی توان قائل شد. نگارگری‌های حماییل ها در اصل فاقد ژرف نمایی(57) هستند. زیرساخت ‏اشخاص گاه با رنگ های طبیعی و در برخی از حماییل ها با رنگی دیگر رنگ آمیزی شده است. گروهی از نگارگران، برای ‏طراحی پیرامون، اشخاص را در زیر صحن کلیسا به تصویر کشیده اند یا ازطریق بر روی هم به تصویر کشاندن لبه های بالای ‏تصاویری از صحنه های مختلف، به نقش ها بعد و ژرف نمایی بخشیده‌اند.‏

سادگی برخی از نگارگری‌های حماییل ها یادآور اشکال سنتی نگارگری  بومی ارمنی است. با توجه به متن‌های ‏بازمانده از این نوع حماییل ها، می توان نتیجه گرفت که نگارگران این حماییل ها پدران روحانی بودند که فارغ از محدودیت های شدید مذهبی، با آزادی و رهایی از قید و بندهای افراطی دینی، امکان آفرینش جهانی بی همتا را دریافتندکه دربردارنده هویت بومی ‏‏(نیز ملی) ارمنی است.‏

پی‌نوشت‌ها:

1-از آنجا که این واژه در زبان ارمنی ‏Hmayilخوانده می شود در این مقاله نیز به جای ترجمه آن از اصل واژه استفاده شده است. ـ م

2-. ‏Ф. И. Брокгаузъ, И. А. Ефрон, Энциклопедический словарь, Том 59(СПб, 1900), стр. 176-177‎‏.‏ ‎

3- ‏Э. У. Бадж, Амулеты и суеверия, Москва, 2001, стр. 384.‎ ‎

4-ibid.,‏ стр. 32‎ ‎

5-ibid.,‏ стр. 46.‎ ‎

6-Е. Н. ‏Мещерская, «Сирийские заклинательные сборники из Матенадарана», Палестинский сборник, вып. 27, ‎Ленинград, 1981, стр. 96.‎

7- مرکز نگهداری نسخه های خطی در ایروان، پایتخت ارمنستان. ـ م

8- Karapet yerets ‎ ، یرتس به معنی روحانی ارشد است. ـ م

9- شماره های داخل پرانتز به ردیف و شماره مدخل در ماتناداران اشاره دارد.‏ برای توضیح اجمالی نک: اُ. یگانیان، آ. زیتونیان و پ. آنتابیان، فهرست نسخه های خطی ماتناداران مسروپ ماشتوتس، با مقدمه اُ. ‏یگانیان، سردبیران ل. خاچیکیان و آ. مناتساکانیان (ایروان، 1965)، ج1، ستون 1243.‏ ـ م

10-‏Yeghvard.‎ ‎

11- Hamshen ، منطقه ای واقع در جنوب شرقی دریای سیاه. ـ م

12-  ‏ Nerses Debir

13- Kutahya ‎ ، مرکز استان کوتاهیه در غرب ترکیه. ـ م‏

14- اُ. یگانیان، آ. زیتونیان و پ. آنتابیان، فهرست نسخه های خطی ماتناداران مسروپ ماشتوتس، ویراستاران ل. خاچیکیان و آ. مناتساکانیان (ایروان، 1970)، ج2، ستون 1029.

15- ‏Cyprianus ‎

16-‏Ruben Kyurkchian ‎

17- Е. Н. ‏Мещерская, Сирийские заклинательные сборники из(Матенадарана) стр. 96.‎

18- در اینجا، منظور ‏Hmayil در زبان ارمنی است. ـ م

19- ‏humav‎

20- س. مالخاسیانتس، فرهنگ توصیفی ارمنی( ایروان: 1944)، ج3، ص 113؛ ه. آچاریان، فرهنگ ریشه ای ارمنی (ایروان: ‏‏1977)، ج3، ص 103.‏

21- ‏حقیر در اینجا به عنوان صفت به کار رفته است. ـ م

22- ارزروم کنونی ـ م

23- Grigor Narekatsi ، بزرگ‌ترین و سرشناس‌ترین نماینده ادبیات عرفانی ـ مذهبی سده دهم میلادی که افزون بر آثار مذهبی متعدد، اثر معروف فغان نامه یا به زبان ‏عامیانه نارِک نیز از اوست. ـ م

24-  Nerses Klayetsi‎ یا نرسس شنورهالی، اسقف، شاعر، تاریخ نگار و آهنگ ساز سده دوازدهم میلادی. ـ م

25- Pliny the Younger ‎ ‎

26-Э. У. Бадж, Амулеты и суеверия…‚ стр. 37.‎ ‎ ‎

27- ‏درباره حماییل های سده پانزدهم و شانزدهم میلادی نک: د. قازاریان، «حماییل های طوماری سده پانزدهم»، در مجموعه مقاله های ششمین نشست هنرمندان جوان ارمنی، انجمن هنر فرهنگستان ملی علوم جمهوری ‏ارمنستان ( ایروان، 2012)، ص 147ـ161؛ همان، 2013، ص292 ـ 309.

28- Simeon

29-. ‏شهری باستانی در نزدیکی دیاربکر در ترکیه که امروزه به سیلوان معروف است . ـ م

30- ‏برای شرح مختصر43حماییل نک: ل . میناسیان، حماییل‌های چاپی و خطی ارمنی کلیسای آمناپرگیچ مقدس جلفای نو، انتشارات آراندزناتیپ، نشر ‏مجدد جلدهای سال چهارم و پنجم دوره جدید کتاب سال ارمنی شناسی هاسک (1983و 1984)، آنتیلیاس ـ لبنان.‏

31-Surb Amenapergich, Surb Avediats, Surb Nerses, Surb Hovhannes, Surb Stepanos, Surb Minas, Surb Betghehem, Surb ‎Hovsep, Surb Gevorg.‎‎ ‎

32- Fejdit Frédéric, Amulettes de l’ Arménie chrétienne(Venise, st. Lazare. 1986).‎ گ. دِر وارتانیان، «مجموعه حماییل های خطیِ نواریِ ارمنیِ فهرستِ هاروتیون کیوردیان»، اجمیادزین،س3، ش2( 2013):62ـ 98.‏

33-Vrej Nerses Nersessian, A catalogue of the Armenian manuscripts in the British library acquired since the year 1913 ‎and of collections in other libraries in the United Kingdom, Vol. 1-2, London 2012, vol. 2 pp. 1077-1110; vol .1‚ plate ‎XXVIII.‎

34- هامازاسب وسکانیان، ‏فهرست دست نوشته های ارمنی کتابخانه مخیتاریان وین(وین، 1963)، ج2، ص 382 ـ 385 و 879 ـ880؛ وارتاپد ه. اُگوستیانوس سکولیان، فهرست ‏دست‌نوشته ارمنی کتابخانه مخیتاریانِ  وین، (وین، 1983)، ج3،  ص 378ـ 379 و1000.‏

35-  Musée arménien de France

36- E. Vardanyan, «Fragments d’amulettes manuscrites conservés au Musée arménien de France Fondation Nourhan Fringhian. Catalogue et édition », Revue des Etudes Arméniennes, no.34(2012): 333-370.‎

37- در مورد این حماییل، که در بخش کتاب های قدیمی کتابخانه عمومی ایروان نگهداری می شود، هیچ گونه مدرکی وجود نداشت و در 2010م، در ‏زمان تنظیم این بایگانی از وجود آن مطلع شدیم. این حماییل، که بدون تصویرپردازی است، در 1789م نوشته شده.‏

38- Gabriella Uluhogian‚ Istituto poligrafico e Zecca dello Stato (Italy), Catalogo dei manoscritti Armeni delle biblioteche d’Italia (Roma: Istituto poligrafico e Zecca dello Stato, Libreria dello Stato, 2010), p. 396-397, ‎‎420 (Tavola VIII, 19-20); Frederic Fejdit, Amulettes de l’Arménie chrétienne (Fundação Calouste Gulbenkian, 1986), p. 75.‎

39-Ormiańska Warszawa, Warszawa, 2012, s. 192. Ormianie Polscy. Odrębność i asymilacja,[katalog wystawy] Kraków, ‎‎1999, s 120-121.‎

40-Ormianie Polscy. Odrębność i asymilacja, [katalog wystawy], Kraków, s. 132-133. Lewickigo M. i Zajaczkowskiego A., ‎Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich., Katalog rękopisów orientalńych ze zbiorow polskich, tom III, Warszawa ‎‎1958, s. 33-34. Ghazarian Dawit, Amulet ormiański ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, Lehahayer 3, Krakow 2015, ‎pp.115-128.‎

41-«Some Armenian Amulets in scroll from the Romaian Collections (Part I)», co-author L. Sargsyan, Revue des Études ‎Sud-Est Européennes, Tome LIV, 2016, N.1- 4, Janvier ـ Décembre pp. 13- 42; «Some Armenian Amulets in scroll from ‎the Romaian Collections (Part II)», co-author L. Sargsyan, Revue des Études Sud-Est Européennes, Tome LV, 2017, N.1-‎‎ 4, Janvier ـ Décembre pp. 203-223.‎

42- E. Y. Azadian, A Legacy of Armenian Treasures: Testimony to a People–The Alex and Marie Manoogian Museum(‎Bloomington, 2013), p. 50-51.‎

43- ‏در مورد یک دسته از حماییل ها هیچ مدرک و نوشته موثقی وجود نداشت و به لطف برخی افراد، از وجود آنها مطلع شدیم، کسانی که با آگاهی از ‏تحقیق ما نه تنها اطلاعاتی درباره این حماییل‌ها در اختیار ما گذاشتند بلکه در مواقع لزوم تصاویر دیجیتالی حماییل ها را هم برای ما فرستادند.‏

44- برای نمونه ‏نک: «فهرست دست نوشته ها»، ماهنامه هاندس، به سردبیری ه. هامازاسب وسکانیان، وین، 1976، ص 177ـ180، 373، 375، 378، که ‏شش حماییل نواری را نزد برخی افراد در بلغارستان منتشر کرده (یکی از حماییل ها در شهر صوفیه، پنج نسخه دیگر در شهر پلوودیف که ‏یکی از آنها چاپی است)، نیز سه حماییل کتابی نزد افرادی ساکن لندن؛ «فهرست شخصی نسخه های خطی ارمنی»، سردبیر اُ. یگانیان، بانبر ‏ماتنادارانی‎، (Banber Matenadarani)‎ش13، ایروان، 1980، ص 298ـ 299؛ د. قازاریان، « مجموعه شخصی دست نوشته های نارِک ‏مگردیچیان»، ماهنامه اجمیادزین، 2011، ش8، ص 141ـ146 (این حماییل در 7مه 2013م به کتابخانه ماتناداران ایروان اهدا شده و در ‏ردیف 521 نگهداری می شود)؛ کارو و تامار ناربکیان، «مجموعه شخصی حماییل های طوماری»، در نهمین نشست علمی هنرمندان جوان ارمنی انجمن ‏هنر فرهنگستان ملی علوم جمهوری ارمنستان (14نوامبر 2014م)؛ « مقاله های نشست، فرهنگستان ملی علوم جمهوری ارمنستان»، گیدوتیون، ‏ایروان، 2015، ص 184ـ 192؛ گاریک و واروارا باسماجیان، مجموعه شخصی حماییل های نواری(اجمیادزین، 2017)، ص 124ـ151.‏

45- Naghash Eolpek Poghtatsi‎ ‎

46- Teodoros Arzrumetsi

47- Anton dpir

48- Giragos Yerzenkatsi

49- Galust Arinjetsi

50- Israel

51-  Kristosatur

52-  Gabriel dpir

53- Gevorg Kafayetsi

54-   Minas Edrentsi

55- A. Grabar, Christian iconography, A study of its origins (New York: Princeton University Press, 1961), p. 18.‎

56-  Фрейд, Психо–аналитические этюды(Минск, 2003), стр. 440 ـ 445.‎

57- Perspective

 منابع:

یگانیان، اُ؛ زیتونیان، آ؛ آنتابیان، پ. فهرست نسخه های خطی ماتناداران مسروپ ماشتوتس. با مقدمه اُ.

 ‏یگانیان. سردبیران ل. خاچیکیان؛ آ. مناتساکانیان. ایروان، 1965، ج1، ستون 1243.‏

ـــــــ . فهرست نسخه های خطی ماتناداران مسروپ ماشتوتس. با مقدمه اُ. ‏یگانیان.  سردبیران ل.

 خاچیکیان؛  آ. مناتساکانیان. ایروان، 1970، ج2، ستون 1029.

مالخاسیانتس، س. فرهنگ توصیفی ارمنی. ایروان: 1944، ج3.

آچاریان، ه.  فرهنگ ریشه ای ارمنی. ایروان: ‏‏1977، ج3.

قازاریان، د.« مجموعه شخصی دست نوشته های نارِک ‏مگردیچیان».  اجمیادزین . ش8.  2011.

ـــــــ   . « حماییل های طوماری سده پانزدهم»، در مجموعه مقاله های ششمین نشست هنرمندان جوان ارمنی. انجمن هنر فرهنگستان ملی علوم جمهوری ‏ارمنستان. ایروان، 2012.

 میناسیان، ل . حماییل های چاپی و خطی ارمنی کلیسای آمناپرگیچ مقدس جلفای نو. آراندزناتیپ، [بی‌تا].

ـــــــ  . حماییل های چاپی و خطی ارمنی کلیسای آمناپرگیچ مقدس جلفای نو، جلدهای سال های چهارم و پنجم دوره جدید کتاب سال ارمنی شناسی هاسک. آنتیلیاس ـ لبنان، 1983و 1984.

دِر وارتانیان، گ. «مجموعه حماییل های خطیِ نواریِ ارمنیِ فهرستِ هاروتیون کیوردیان». ماهنامه  اجمیادزین. س3. ش2.  2013: 62 ـ 98.‏

وسکانیان، هامازاسب. ‏فهرست دست نوشته های ارمنی کتابخانه مخیتاریان وین. وین، 1963، ج2.

سکولیان، ه. اُگوستیانوس. فهرست ‏دست نوشته ارمنی کتابخانه مخیتاریانِ  وین. وین، 1983، ج3.

Azadian‚ E. Y., A Legacy of Armenian Treasures: Testimony to a People ـ The Alex and Marie Manoogian Museum. Bloomington, 2013

Nersessian‚ Vrej Nerses. A catalogue of the Armenian manuscripts in the British library acquired since the year 1913 ‎and of collections in other libraries in the United Kingdom. vol. 1-2. London‚ 2012

Vardanyan‚ E. «Fragments d’Amulettes manuscrites conservés au musée armé nien de France fondation Nourhan ‎Fringhian». Revue des Etudes Arméniennes.no.34. 2012: 333-370.

Uluhogian‚ Gabriella; Istituto poligrafico e Zecca dello Stato (Italy). Catalogo dei   manoscritti Armeni delle biblioteche d’Italia. Roma : Istituto poligrafico e Zecca dello Stato, Libreria dello Stato, 2010.

Брокгаузъ‚ ‏Ф.; И. Ефрон, И. А. Энциклопедический словарь. Том 59. СПб,1900, стр. 176-177‎‏.‏

Бадж, ‏Э. У. Амулеты и суеверия. Москва. 2001.‎ ‎ Фрейд, З. Психо-аналитические этюды. Минск, 2003.Мещерская‚ Е. Н. «Сирийские заклинательные сборники из Матенадарана».Палестинский сборник. вып. 27. ‎Ленинград. 1981.‎

ــــــــ . Сирийские заклинательные сборники из. Матенадарана.Frédéric, Fejdit. Amulettes de l’ Arménie chrétienne. Venise, st. Lazare. 1986

ــــــــ . Amulettes de l’Arménie chrétienne. Fundação Calouste Gulbenkian, 1986

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 88 

سال بیست و سوم | تابستان  1398 | 209 صفحه
در این شماره می خوانید: