نژادکشی در شمار بزرگ ترین جنایت ها علیه تمدن بشری است. حاکمان ترکیه در سال های 1915ـ1916م دست به نخستین ‏نژادکشی دامنه دار قرن بیستم زدند. آنها 1/5 میلیون تن از ارمنیان ساکن ارمنستان غربی، کیلیکیه و آسیای صغیر را به ‏قتل رساندند و یک میلیون تن دیگر را، که به طور عمده شامل زنان، دختران و کودکان می شدند، از سرزمین خود راندند و یا به تُرک سازی آنها پرداختند. دیگر اقوام مسیحی چون یونانیان[2] و آشوریان[3] نیز قربانی سیاست نژادکشی شدند. ‏

ولایت آدانا (کیلیکیه) در دهه دوم قرن بیستم میلادی

ترک ها همچنین قصد داشتند تا شمار عرب های بین النهرین و سوریه را کاهش دهند. نعیم بیک، فعال ترک، در خاطرات خود می ‏نویسد که به جز ارمنیان عرب ها نیز از بیماری های همه گیر جان می باختند. هنگامی که او به عبدالاحد نوری بیک پیشنهاد کرد تا ‏اندکی در وضع ارمنیان تبعیدی بهبود ایجاد کند، زیرا مرگ تمامی بین النهرین را تهدید می کند، نوری بیک به خنده پاسخ داد:

«این طور ما از دو عنصر خطرناک خلاص خواهیم شد. عرب ها هم با ارمنی ها می میرند، این چه بدی دارد؟ راه ترکیسم ‏هموار حمی شود»‏.[4]

چنان که می بینیم پیروان آرمان نژادپرستانۀ پان ترکیستی بر آن بودند تا ملت های غیر ترک مسیحی و ‏مسلمان را از میان بردارند.‏

حاکمان ترکیه، با بهره گیری از موقعیت به دست آمده در جنگ جهانی، تصمیم به نابودی تمامی جمعیت ارمنی ارمنستان ‏غربی[5] و کیلیکیه[6] گرفتند. هدف از این جنایت از بین بردن ارمنیان، تصاحب سرزمین های آنان و ایجاد مناطق ترک نشین در ‏زادبوم ارمنیان بود. ‏

در این مقاله، به راندن ارمنیان کیلیکیه از زادگاه خویش و اقدامات فعالان ارمنی برای نجات رانده شدگان، که به نتیجه ای ‏نرسید، می پردازیم.‏

کیلیکیه (سیلیسی) در کنارۀ شمال شرقی دریای مدیترانه قرار دارد. کوه های تاروس از سمت شمال و غرب آن را از آسیای صغیر ‏و کوه های آمانوس از سمت شرق آن را از سوریه جدا می کنند. در دورۀ مورد نظر، کیلیکیه از لحاظ اداری تابع ولایت آدانا و ‏نواحی شرقی آن تابع ولایت حلب بود و جمعیت آن به 857.791 نفر می رسید که 407.000 نفر آن ارمنی و 131.534 نفر ‏ترک بودند. به طور کلی، 508.273 نفر مسیحی، 294.762 نفر مسلمان و 54.756 نفر پیرو ادیان دیگر بودند‏.[7]

حاکمان ترک تبعید و کشتار ارمنیان کیلیکیه را زودتر از ارمنستان غربی آغاز کردند. با شروع جنگ جهانی اول مردان 21 ـ 45 ‏ساله به خدمت نظام فراخوانده شدند. [8] ده ها هزار جوان ارمنی عازم خدمت زیر پرچم شدند. در نتیجه، منطقه از نیروی مستعد ‏برای مقابله با قاتلان ترک محروم شد.‏

در وهلۀ نخست، اهالی زیتون تبعید شدند. شهر زیتون، که در کیلیکیۀ کوهستانی قرار داشت، با روستاهای تابع آن دارای 35.000 ‏تن جمعیت ارمنی بود. مردم زیتون، طی سال ها، خود مختاری داخلی خود را حفظ کرده و بارها حمله های نیروهای ارتش عثمانی را ‏به عقب رانده بودند. اعمال خشونت و تبعید در سپتامبر 1914م در زیتون آغاز شد. در 6 سپتامبر نازارِت چاووش، شهردار زیتون، که قیام درخشان 1895ـ1896م زیتون را فرماندهی کرده بود، همراه با دیگر فعالان بازداشت شد‏.[9] تا مه 1915م ‏تقریباً تمامی ساکنان زیتون تبعید شدند. نزدیک به 6.000 تن از آنها را به نواحی مختلف قونیه و بقیه را به دیرالّزور راندند‏.[10]

در ماه های آوریل و مه 1915م، در تمامی مراکز مسکونی کیلیکیه، در مدارس، معابد و مراکز دینی منطقه مانند جاثلیق نشین ‏سیس مأموران انتظامی اقدام به تفتیش های مکرری کردند که طی آنها تقریباً اسلحه و مهماتی به دست نیامد. به رغم آن، به ‏بهانه های گوناگون، ارمنی های بی گناه بسیاری بازداشت و به دار آویخته شدند. رفته رفته تبعیدها ابعاد بزرگ تری به خود گرفتند. ‏ساکنان ارمنی را به بیابان های سوریه و بین النهرین می راندند و خانه هایشان را در اختیار ساکنان ترک می گذاشتند‏.[11]

بر اساس تلگرام والتر رئوسلِر، کاردار کنسولگری آلمان در حلب، تا مه 1915م از ولایت آدانا و نواحی شمالی 10.000 ‏خانوار تبعید شده بودند‏.[12] از 5 مه تا 6 ژوئیه 22.000 نفر از ارمنیان دورت یول تبعید شدند‏.[13] در اوایل سپتامبر، ‏در ولایت آدانا تقریباً ارمنی ای نمانده بود‏.‏ به جاثلیق ساهاک دوم نیز دستور داده شد کیلیکیه را ترک کند. او در 21 اکتبر ‏از سیس خارج شد و در 31 اکتبر به اورشلیم رسید. [14]

جاثلیق ساهاک دوم در نامۀ مورخ 5 ژوئیه از حلب، به اسقف اعظم زاوِن، پاتریارک[15] ارمنیان در قسطنطنیه، وضع و ‏حال به غایت سنگین رانده شدگان را شرح می دهد. او از کمک های ارمنیان، یونانیان و آشوریان محل به تبعیدیان سخن می گوید ‏و هم زمان، با تحسین از آمادگی تبعیدیان برای کمک متقابل یاد می کند:

«بسیار تکان دهنده است، وقتی تبعیدیان تازه وارد از ‏راه می رسند، تبعیدیان قدیمی تمامی مصائب خود را از یاد می برند و بی آنکه با هم آشنا باشند، مانند آشنایان قدیمی، پیش ‏می دوند، استقبال می کنند، هم دیگر را در آغوش می گیرند، اشک هایشان را با هم در می آمیزند، کمک و راهنمایی می کنند و خیلی زود حیاط کلیسا پر از آدم و حیوان و بار می شود. برادرانه بارها را باز می کنند، به زمین می گذارند، به دوش می کشند و جا ‏به جا می کنند. ترک ها هم با تعجب و حسادت به آنها نگاه می کنند»‏‏.[16]

جاثلیق ‏کیلیکیه با مشاهدۀ همۀ اینها چنین نتیجه گیری می کند:

«دروغ است ایدئولوژی سوسیالیست ها. تنها مصیبت، تنها مشقت ‏است که مقام، درجه، عقل و حماقت را به یک خمیره و تودۀ واحد بدل می سازد»‏.[17]

گئورگ پنجم، جاثلیق کل ارمنیان، با دریافت خبر تبعید جمعی و کشتارها، برآن شد تا بوقوس نوبار پاشا،[18] رئیس هیئت ملی ‏ارمنیان، را بار دیگر به اروپا بفرستد تا برای متوقف ساختن کشتارها اقداماتی صورت دهد و مسئلۀ خودمختاری ارمنستان را مطرح سازد. ‏بوقوس نوبار در 1912م نیز از سوی جاثلیق گئورگ پنجم مأموریت یافته بود تا مسئلۀ ارمنستان غربی را در اروپا مطرح کند و ‏دستاورد تلاش وی توافق نامه ای بود که در 26 ژانویۀ 1914م در مورد اصلاحات در جوامع ارمنیان بین روس ها و ترک ها منعقد ‏شد. در 18 آوریل 1915م، جاثلیق گئورگ پنجم با صدور فرمانی اختیارات بوقوس نوبار را در مقام نمایندۀ وی نزد حکومت های بزرگ تأیید کرد‏.[19]

برای فعالان ارمنی متوقف ساختن کشتارها بیش از خودمختاری اهمیت داشت. شاید در کوتاه مدت تصرف ارمنستان غربی از سوی ‏نیروهای روسی میسر به نظر می رسید اما کیلیکیه دور از جبهۀ قفقاز قرار داشت و فعالان ارمنی برای نجات ساکنان ارمنی آن منطقه از ‏تعرضات ترک ها ناچار باید راه حل دیگری می یافتند. بهترین گزینه پیاده کردن نیرو های بریتانیایی یا فرانسوی در سواحل ‏کیلیکیه و به کمک آنها آزادسازی منطقه از دست ترک ها بود. ارمنیان منطقه نیز به سهم خود آمادۀ مشارکت در جنگ در کنار ‏نیروهای متفقین بودند. قیام ارمنیان در کیلیکیه و آزادسازی منطقه، با مساعدت نیروهای متفقین، نجات منطقه را از چنگال ‏نژادکشی امکان پذیر می ساخت. همچنین پس از پایان جنگ شرایط لازم برای به دست آوردن خودمختاری فراهم می شد. با ‏آزادسازی کیلیکیه مواضع ترک ها برای تحقق نژادکشی ارمنیان در مقیاس وسیع تضعیف می شد و تبعید و کشتار ارمنیان در ‏دیگر مناطق نیز می توانست متوقف شود.‏

بوقوس نوبار طی نامۀ 17 ژوئیۀ 1915م از پاریس به اطلاع جاثلیق رسانید که کشورهای متفق به هیچ وجه نمی توانند کشتارها ‏را متوقف سازند. او اشاره کرد که براساس نامۀ جاثلیق بوده که بریتانیای کبیر، فرانسه و روسیه در 24 مه 1915م اعلامیه ای ‏صادر کرده اند که طی آن کشتارهای ارمنیان را جنایت علیه بشریت و تمدن نامیده و حکومت عثمانی و کارگزاران آن را در قبال ‏این جنایت مسئول شمرده اند‏.[20]

لوئیس اینستین، دیپلمات امریکایی، نیز که در آن زمان در قسطنطنیه به سر می برد تأیید می کند که اعلامیۀ کشورهای متفق وزیر اعظم، ‏سعید حلیم، را کمی خشمگین ساخت اما دیگر کارگزاران ترک نسبت به آن کاملاً بی تفاوت ماندند. او می گوید که انور، وزیر ‏جنگ، تا همین اواخر دربارۀ ارمنیان نظر بسیار مثبتی داشت اما اکنون می کوشد تا فشارهای وارد به آنان را ناشی از مقتضیات ‏جنگ قلمداد کند‏.[21]

وُلف مترنیخ، سفیر آلمان در قسطنطنیه، در گزارش 10 ژوئیۀ 1916م خود، که به تئوبالد فون بتمان هول وِگ، صدراعظم آلمان، ‏فرستاد چنین نوشت:

«دولت ترکیه، که با از میان برداشتن ارمنیان قصد حل و فصل مسئلۀ ارمنستان را دارد، به درخواست ‏های ما، سفارت امریکا و نمایندۀ واتیکان و به تهدید کشورهای متفق ترتیب اثری نداد و بیش از همه نظر ‏اروپای غربی را به حساب نیاورد. اکنون نیز درصدد پراکندن آخرین گروه های افرادی است که پس از اولین تبعید زنده مانده اند»‏‏‏.‏

چنان که می بینیم کشورهای بزرگ با اهرم های سیاسی و دیپلماسی نتوانستند نژادکشی ارمنیان را متوقف سازند. فعالان ارمنی ‏ناچار به جست و جوی راه های دیگری برآمدند. بهترین گزینه می توانست پیاده ساختن نیروهای کشورهای متفق و نیروهای داوطلب ارمنی در ‏سواحل کیلیکیه باشد.‏

ژان موتافوف و گوستاندین کامساراکان، فعالان ارمنی تبار مصری، در نامۀ 30 ژوئن 1915م از اسکندریه به اطلاع بوقوس نوبار ‏رساندند که زیتون، دورت یول و حسن بِیلی ویران شده  است. حاکمان ترک ساکنان ارمنی را به سمت موصل، دیرالزور و قونیه رانده ‏و به جای آنها پناهجویان مسلمان گریخته از مقدونیه را اسکان داده اند. لازم است هرچه زودتر به وسیلۀ نیروهای متفقین و ‏داوطلبان ارمنی اقدام به آزادسازی کیلیکیه شود‏.[22]

رئیس هیئت نمایندگی ارمنیان، که از اخبار دهشتناک کشتارهای فزاینده سخت آشفته خاطر بود، به مقامات دولتی فرانسه و بریتانیا ‏متوسل شد اما این بار نیز نتیجه ای به دست نیامد. وی در 6 ژوئیه در لندن با آرتور نیکلسون، معاون وزیر امور خارجه ‏بریتانیا، دیدار کرد، اوضاع سنگین حاکم در کیلیکیه را شرح داد و تأکید کرد:

«اگر متفقین با داوطلبان ارمنی به کمک ساکنان ‏ارمنی نروند و در اسکندرون نیرو پیاده نکنند، کشتارها ابعاد بزرگ تری خواهد گرفت»‏‏. [23]

اما دیپلمات بریتانیایی در پاسخ ‏گفت که عملیات داردانل تمامی نیروهای متفقین را جذب کرده و آنها قادر به شروع عملیات نظامی در کیلیکیه نیستند.‏

ژان موتافوف در 13 ژوئیه از اسکندریه نامۀ دیگری حاوی اخباری غم انگیزتر و مأیوس کننده تر به بوقوس نوبار فرستاد‏.[24]او با شرح تبعیدها و ‏کشتارهای جمعی آغاز شده در کیلیکیه خواهش می کرد برای نجات 250 ـ300 هزار ارمنی کیلیکیه اقدامات ‏سریع و قاطعی صورت گیرد و تأکید می کرد که اگر به سرعت مداخلۀ نظامی صورت نگیرد، در کیلیکیه هیچ ارمنی ای باقی نخواهد ‏ماند. او نوشته بود:

«متفقین چگونه می توانند، با همۀ اصول انسان دوستانۀ خود، بی تفاوت بمانند و اجازه دهند چنین جنایت ‏گسترده ای علیه بشریت از سوی دژخیمان ما در برابر چشمانشان عملی شود؟ آنها که مسئول اند، در حقیقت، دشمنانشان ‏هستند و مسئلۀ پایان دادن به این عذاب اهریمنی، در قیاس با تلاش های دامنه دار اخیرشان در دیگر نقاط کشور دشمن، نیاز به ‏تلاش بسیار ناچیزی خواهد داشت.‏

حقیقت آنکه رویکرد بی تفاوت متفقین درست در همین اثنا، که موجودیت ملی ما در کیلیکیه در خطر قرار گرفته، صرف نظر از ‏آنکه چه دلایل نظامی، سیاسی یا استراتژیکی می تواند داشته باشد، برای همیشه غیر قابل درک خواهد ماند و این گونه، ‏عالی جناب، ما نمی دانیم به نام برادرانمان دیگر چگونه از شما خواهش کنیم که تمامی هم و غم خود را به حملۀ نظامی ‏سریع متفقین، به منظور متوقف ساختن نابودی کلی یک ملت، معطوف دارید، ملتی که گناهش آن است که مسیحی است، به تمدن ‏علاقه مند است و به انگلستان، فرانسه و روسیه گرایش دارد»‏‏.[25]

متأسفانه، برای قدرتمندان جهان نابودی ملتی که به آنها گرایش داشت چندان مورد توجه نبود و تنها دغدغۀ خاطر آنها تأمین ‏گرایش های سودجویانه شان بود. رهبران “انسان دوست” و “دوستدار ارمنیان” در اروپا، چنان که دیدیم، نه تنها دست یاری به ‏سوی متفق کوچک خود ـ ارمنی های در معرض نژادکشی ـ دراز نکردند که در آینده سرمستانه دست خونین ترک ها را فشردند و ‏بار دیگر ملت ارمنی را، که به دنیای “متمدن” اروپایی امید بسته بود، بی دفاع گذاشتند. در چنین شرایطی بار دیگر اندیشۀ ‏ایجاد گروه های داوطلب ارمنی و آزادسازی کیلیکیه در دستور کار قرار گرفت.‏

در 18 ژوئیه، بوقوس نوبار در تلگرامی به جاثلیق ارمنیان خبر داد که بنابر اطلاع هدف اصلی ترک ها تبعید ارمنیان ‏ارمنستان و کیلیکیه و راندن آنها به سمت قونیه و بین النهرین و نابود کردن آنهاست. وی توصیه کرد که جاثلیق باز به ‏متفقین و کشورهای بی طرف برای متوقف ساختن این برنامه متوسل شود‏.[26] در واقع، برای فعالان ارمنی هدف اصلی ترک ها ‏روشن بود اما امکانات متوقف ساختن آن را نداشتند و تنها بارقۀ ضعیف امید مداخلۀ کشورهای بی طرف بود.‏

در نامۀ 27 ژوئیه به جاثلیق،[27] بوقوس نوبار اطلاع داد که دربارۀ کشتارهای ارمنی ها از منابع گوناگون، از جمله کاردارهای ‏ایتالیا و مبلغان مذهبی امریکایی، کسب خبر کرده است. او نوشته بود که با دریافت تلگرام جاثلیق، دایر بر متوقف سازی کشتارها، بلافاصله در قاهره ‏به نمایندگان امریکا و ایتالیا و سپس با عزیمت به پاریس به نمایندگان کشورهای متفق مراجعه کرده اما متأسفانه ‏این اقدامات به هیچ نتیجۀ عملی منجر نشده اند:

«نمایندگان کشورها با اظهار تأسف در بارۀ آنچه اتفاق افتاده اعتراف می کردند ‏که در حال حاضر برای کمک رسانی به ما هیچ گونه وسیلۀ عملی ندارند»‏‏.[28]

بوقوس نوبار تنها راه نجات را سازمان دهی برای پیاده ساختن نیروهای متفق در سواحل کیلیکیه یا توان بخشیدن به جنبش ‏داوطلبان ارمنی و آزادسازی ساکنان ارمنی و متوقف ساختن تبعیدها و کشتارهای جمعی به دست آنها می دانست.‏

در 20 ژوئیه، کمیتۀ دفاع ملی ارمنیان مصر یادداشتی با پیشنهاد شروع عملیات نظامی در کیلیکیه به ژنرال جان ماکسوئل، ‏فرمانده کل نیروهای مسلح بریتانیا در مصر، ارائه کرد و طی آن به اطلاع رساند که هر روز اخبار نگران کننده تری دربارۀ فشارها و ‏کشتارهای ارمنی ها دریافت می شود. چنانچه مساعدت عملی و عاجل نشان داده نشود، تبعیدهای جمعی می تواند موجب ‏نابودی ساکنان ارمنی کیلیکیه شود. به همین دلیل، ارمنیان کشورهای مختلف علاقه مند به ایجاد سپاهی داوطلب  اند. آنان ‏خواهش می کردند که بریتانیای کبیر اجازه دهد تا داوطلبان ارمنی در قبرس مستقر شوند، پیش از پیاده سازی قوا وسایل نقلیۀ لازم را ‏تأمین کند و اسلحه و مهمات و یک جوخۀ دریایی کوچک برای تضمین موفقیت عملیات در اختیار آنها بگذارد. به این ترتیب، ارمنی های ‏کیلیکیه قادر به دفاع از خود در برابر مظالم ترک ها می شوند و حتی می توانند مواضع نظامی سوق الجیشی را نیز تصرف کنند.

‏‏«در این اوضاع به شدت بحرانی، که برای مردم ما مصایب بزرگی همراه دارد، بر این باوریم که دولت مفخم بریتانیا، با اعتقاد به ‏سنن آزادی خواهی خود، این مردم بدبخت و بی یاور را در دست های دژخیمان آلمانی ـ عثمانی نخواهد گذاشت. مساعدتی که بر ‏آن اصرار می ورزیم نه تنها در برنامه های رزمی دولت بریتانیا تغییری نمی دهد بلکه از امتیاز تخریب در عملیات متمرکز دولت ‏ترکیه و قطع خطوط مستقیم مواصلاتی آن نیز برخوردار خواهد بود»‏‎.‎‏[29]

این پیشنهاد مورد توجه بریتانیایی ها قرار گرفت زیرا شکست عملیات داردانل آشکار بود و بریتانیا برای حفظ اعتبار خود در شرق ‏در جست و جوی راه های تازه ای بود.‏

به درخواست جان ماکسوئل کمیتۀ دفاع ملی ارمنیان در 24 ژوئیه جزئیات بیشتری را ارائه کرد که مطابق آن قوای ‏‏10.000نفری از داوطلبان ارمنی در قبرس تشکیل می شد و هزینۀ آن را ارمنی ها متقبل می شدند. بریتانیا با تأمین افسرها و اسلحه و ‏مهمات و قوای کم شمار زمینی و دریایی به آنها کمک می کرد. ارمنی ها به منظور سازماندهی قیام پیشاپیش اسلحه و پول به ‏مناطق ساحلی کیلیکیه منتقل می کردند. ارتش داوطلب ارمنی ها اسکندرون، آدانا و مرسین را تصرف می کرد. پیش بینی می شد ‏که در آنجا 25.000 شورشی ارمنی از کیلیکیه و 15.000نفر از مناطق اطراف به آنان بپیوندند. این ارتش 50.000 نفری نه تنها ‏برای آزادسازی کیلیکیه کافی بود بلکه می توانست از مرزهای آن نیز فراتر رود. عملیات باید به سرعت انجام می شد تا ‏ارمنیان کیلیکیه از کشتار و تبعید مصون بمانند.‏

اگر بریتانیایی ها عملیات محدودتری را پیش بینی می کردند، پیشنهاد می شد فقط 5.000 داوطلب به خدمت گرفته شود. این ‏قوا از یک سو می توانست سوئدیه و کِسَب را، که 25.000 سکنۀ ارمنی داشتند، تصرف کند. از سوی دیگر، دورت یول را در مجاورت خلیج ‏اسکندرون در اختیار گیرد که ارمنی های اطراف در آن جمع می شدند و می توانستند دفاع مؤثری را ترتیب دهند. در صورت ‏موفقیت این دو عملیات می توانستند اسکندرون و درۀ بِیلان را به تصرف در آورند. در صورت عدم موفقیت می توانستند‏ نیرو ها را در کوهستان ها متمرکز سازند و جنگ های پارتیزانی به راه اندازند. آنها با قطع سیم های تلگراف، تخریب راه آهن، سوزاندن پل ها و ‏غیره ارتباطات دشمن را مختل می ساختند‏.[30]

میهران دامادیان، از فعالان حزب رامکاوار، در تابستان 1915م پیشنهادی به سرهنگ مارک سایکس، دیپلمات معروف بریتانیا، به هنگام حضور ‏وی در قاهره ارائه کرد‏.[31] پیشنهاد او مبتنی بر اعزام نیروهایی محدود با آذوقه و اسلحه کافی به سمت موسی داغ و راه ‏اندازی عملیات جنگی در پشت جبهۀ ترک ها به اتفاق حدود 7.000 سکنۀ ارمنی سوئدیه بود. ‏

متأسفانه، این طرح ها عملی نشدند. ارمنیان کیلیکیه تقریباً تماماً از سرزمین خود رانده شدند و بخش قابل توجهی از آنان از بین ‏رفتند. تنها ارمنیان منطقۀ سوئدیه به مدت 5/1 ماه در ارتفاعات کوه موسی داغ به مقابله با قوای دولتی برخاستند و نجات ‏یافتند. کشتی های جنگی فرانسوی، که به کمک آنها آمده بودند، آنها را به بندر پورت سعید مصر انتقال دادند.‏

پس از انتقال شورشیان موسی داغ به پورت سعید، در 29 سپتامبر الکساندر دِفرانس، سفیر فرانسه در قاهره، طی گزارشی به ‏تئوفیل دِلکاسه، وزیر امور خارجه، دربارۀ طرح های کمیتۀ دفاع ملی ارمنیان مصر نوشت که آنها در صورت اجرا مؤثر واقع می ‏شدند. گواه این مدعا را آن می دانست که موسی داغی ها با نیروهای محدود و تفنگ و مهمات اندک توانستند حدود چهل روز با ‏موفقیت در برابر ترک ها ایستادگی کنند. سفیر نوشته بود:

«طرح های کمیتۀ دفاع ارمنیان خوب برنامه ریزی شده بود و در ‏صورتی که متفقین آنها را وافی به مقصود می یافتند، ایجاد مشکلات گسترده برای ترک ها در کیلیکیه و شمال سوریه می ‏توانست آسان باشد»‏‏.[32]

اما در اجرای این طرح ها تأخیر شد و پس از تبعید ارمنیان کیلیکیه، آنها دیگر غیر عملی شدند. با آنکه طرف بریتانیایی دراصل ‏نسبت به آنها نظر مساعد داشت اما با مخالفت فرانسه رو به رو شد. فرانسه برنامه های دیگری در منطقه داشت و با آنکه هم ‏بریتانیا و هم روسیه آنها را قابل اجرا و ضروری می شمردند مخالفت فرانسه سبب شد تا پیاده سازی نیرو ها در کیلیکیه صورت ‏نگیرد و منطقه از تسلط ترک ها آزاد نشود.‏

احتمالاً، همین مخالفت سبب شد که در 24 اوت اِ. گرِی به حاکمان بریتانیایی مصر دستور اکید دهد تا به جنبش داوطلبان ارمنی ‏هیچ گونه ترتیب اثری ندهند‏.[33] موضع انعطاف ناپذیر فرانسه در قبال هر گونه عملیات جنگی در کیلیکیه از عوامل مهمی است ‏که سرانجام به اجرای عملیات ماجراجویانۀ داردانل منجر شد.‏

یرواند گاسپاریان، تاریخ شناس، که به بررسی سیاست فرانسه در منطقه پرداخته است، می نویسد:

«فرانسه که در منطقۀ اسکندرون ‏کیلیکیه در اجرای عملیات جنگی گسترده و مستقل و تحقق اهداف توسعه طلبانۀ خود با نیروهای خودی ‏نامستعد بود، نه تنها به کرات و ‏پیگیرانه تمامی درخواست های کمک رسانی به ارمنیان ارمنستان غربی و امکاناتی را که تاریخ در اختیارش ‏گذاشته بود رد می کرد، بلکه ‏با بر عهده گرفتن سهم خود از بار مشارکت در جرم و مسئولیت در نژادکشی ارمنیان، ‏برای منافع توسعه ‏طلبانۀ خود، پیوسته در دعوت ها و پیشنهادهای رزمی و دیپلماتیک ارائه شونده از سوی متفقین خود، یعنی انگلستان و ‏روسیه، ‏همچنین از سوی مقامات ملی ـ سیاسی ارمنی با همۀ توان ایجاد اخلال و ممانعت می کرد؛ پیشنهادهایی که تحقق آنها می توانست اولاً از ‏بسیاری ‏جهات اجرای نژادکشی ارمنیان را متوقف سازد، دوم آنکه به طور اساسی ابعاد و گستردگی تراژدی ارمنیان ارمنستان غربی ‏را کاهش ‏دهد»‏‏.[34]

در واقع، فرانسه و بریتانیا امکان پیاده سازی قوا را در منطقه داشتند که نتیجۀ آن آزادی کیلیکیه و توقف نژادکشی ارمنیان می توانست باشد اما بر پایۀ ملاحظاتی دست به چنین اقدامی نزدند که در نتیجه سهمی از این جرم اهریمنی را ازآن خود کردند. مسئلۀ ‏آزادسازی کیلیکیه و نجات ساکنان ارمنی آن همچنان بر روی کاغذ باقی ماند، نژادکشی متوقف نشد و ارمنی های کیلیکیه ناگزیر ‏گرفتار مصائب جبران ناپذیر نژادکشی شدند. ‏

پی نوشت ها:

1ـ کارشناس ارشد رشتۀ تاریخ و استاد کرسی تاریخ ارمنستان در دانشگاه علوم تربیتی خاچاطور آبوویان ارمنستان.

http://en.wikipedia.org/wiki/Greek_genocide2ـ

Ronald Sempill Stafford, The Tragedy of the Assyrians (New Jersey: s.n., 2006).‎3ـ

Ա. Փափազյան,  «Հայկական կոտորածները անցյալի մի շարք թուրք պետական գործիչների4ـ

հուշագրություններում»,  Պատմաբանասիրական հանդես, թիվ 4 (1984), էջ 98:

5ـ ارمنستان غربی نام قراردادی بخش غربی ارمنستان است که پس از تقسیم پادشاهی ارمنستان بین ایران ساسانی و امپراتوری روم مصطلح شد. پس ‏از استقرار ترکان عثمانی در منطقه ایالتی که بخش عمدۀ ارمنستان غربی را دربرمی گرفت ارمنستان نامیده شد. در پایان قرن نوزدهم میلادی، ارمنستان غربی ‏ولایت های وان، ارزروم، سیواس، بیتلیس، دیاربکر، خارپوت و ترابوزان را در بر می گرفت که  این وضعیت با تغییراتی جزئی تا جنگ اول جهانی ادامه یافت. ‏در این مقاله ارمنستان یا ارمنستان غربی به ولایت های ارمنی نشین یاد شده اطلاق می شود. ـ م‏

6ـ در 1080م، در منطقۀ‎ ‎کیلیکیه یا سیلیسی حکومت پادشاهی ارمنستان تشکیل شد و تا 1375م دوام یافت. در آغاز قرن شانزدهم میلادی کیلیکیه به تصرف ترکان ‏عثمانی درآمد. جاثلیق نشین در تبعید ارمنیان نیز در شهر سیس در کیلیکیه مستقر بود که پس از 1930م به روستای آنتیلیاس در نزدیکی بیروت انتقال ‏یافت. ـ م‏

Boghos Nubar,  The Pre-War population of Cilicia (London: s.n.,1920), p. 3.‎‏ 7ـ ‏

Ռ. Գասպարյան,  Հայկական կոտորածները Կիլիկիայում (Երևան,  2005), էջ 101:8ـ

Լ. Նորաշխարյան,  զեյթունը 1914-1921 թթ. (Հուշեր) (Երևան, 1984), էջ 18:9ـ

Կիլիկեան կսկիծներ: Վաւերագրեր Կիլիկիոյ կաթողիկոսական դիւանէն, 1903-1915 (Պէյրութ, 1927), էջ 110 – ‎‎115,10ـ

144 – 156 & 163 – 165‎:

նոյն, էջ 161 ـ 193‎:11ـ

Գասպարյան, նոյն, էջ 113‎:12ـ

նոյն, էջ 112 ـ 113‎:13ـ

Կիլիկեան կսկիծներ: Վաւերագրեր Կիլիկիոյ կաթողիկոսական դիւանէն, 1903-1915, էջ 206‎:14ـ

15ـ در کلیسای ارمنی پاتریارک مقام پس از جاثلیق کل است. ـ م.‏

Կիլիկեան կսկիծներ: Վաւերագրեր Կիլիկիոյ կաթողիկոսական դիւանէն, 1903-1915, էջ 178‎:16ـ

նոյն, էջ 176:17ـ

18ـ بوقوس نوبار (بوقوس نوباریان، 1851ـ1930م) فعال اجتماعی ـ سیاسی. وی سال های متمادی جوامع ارمنیان قاهره و اسکندریه را سرپرستی می کرد. ـ م ‏

Հայաստանի ազգային արխիւ, Ֆ 57, ց 5, գ 27, թթ 30 և 31:19ـ

Boghos Nubar’s Papers and the Armenian Question 1915-1918.  Documents, Edited and Translated by Vache’ 20ـ

‎Ghazarian (Waltham: s.n., 1966), p. 108-110.‎‎‏ ‏

Einstein  Lewis,  Inside Constantinople.  A  Diplomatist’s Diary  during the Dardanelles Expedition,  April ـ September, 21ـ

‎‎1915 (New York: s.n., 1918), p. 126.‎‏

Ա. Պեյլերյան,  Մեծ  տերությունները, Օսմանյան կայսրությունը և հայերը ֆրանսիական արխիվներում  ‎‎(1914 ـ 1918)22ـ

(Երևան, 2005), հ. Ա,  էջ 115:

Boghos Nubar’s Papers and the Armenian Question 1915-1918, p. 142.‎‎‏ 23ـ‏

ibid., p. 161 ‎ & 162.24ـ

ibid., p. 162.25ـ

ibid., p. 180.26ـ

Հայաստանի ազգային արխիւ, Ֆ 57, ց 5, գ 27, թթ 67 – 69:27ـ

նոյն, թթ. 68:28ـ

Boghos Nubar’s Papers and the Armenian Question 1915-1918, p. 194 & 195.‎‎‏ ‏29ـ

[1].1 ibid., p. 203 & 204.30ـ

Մ. Տամատեան,  Իմ յուշերս  (Պէյրութ,  1985),  էջ 103 և  104‎:31ـ

Պեյլերյան, նոյն,  էջ 188:32ـ

Տ. Սարուխանյան,  Հայոց  Ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում և Մեծ Բրիտանիան (1915-1918) 33ـ

‎(Երևան, 2005), էջ 60‎:

Ե. Գասպարյան,  Ֆրանսիան  և  Մեծ  Եղեռնը (1915-1918)  (Երևան,  2000),  էջ 81:34ـ

منابع:

Boghos Nubar’s Papers and the Armenian Question 1915-1918.  Documents, Edited and Translated by Vache’ ‎Ghazarian.Waltham: [s.n.], 1966.‎‎‏ ‏

Lewis, Einstein.  Inside Constantinople.  A  Diplomatist’s Diary  during the Dardanelles  Expedition,  April ـ September, ‎‎1915.New York: [s.n.], 1918

Nubar, Boghos.  The Pre-War population of Cilicia. London: [s.n.] ,1920

Sempill Stafford, Ronald. The Tragedy of the Assyrians. New Jersey: [s.n.], 2006.‎

http://en.wikipedia.org/wiki/Greek_genocide

Գասպարյան, Ռ.  Հայկական կոտորածները Կիլիկիայում. Երևան, 2005

Գասպարյան,Ե.   Ֆրանսիան  և  Մեծ  Եղեռնը (1915-1918 ). Երևան,  2000

Կիլիկեան կսկիծներ: Վաւերագրեր Կիլիկիոյ կաթողիկոսական դիւանէն, 1903-1915. Պէյրութ, 1927

‎ Հայաստանի ազգային արխիւ, Ֆ 57, ց 5, գ 27

‎Նորաշխարյան.Լ.,  զեյթունը 1914 – 1921 թթ. (Հուշեր). Երևան, 1984‎

Պեյլերյան, Ա. Մեծ տերությունները, Օսմանյան կայսրությունը և հայերը  ֆրանսիական արխիվներում  ‎‎(1914 ـ 1918). Երևան, 2005. հ. Ա:‎

Սարուխանյան,Տ.   Հայոց  Ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում և Մեծ Բրիտանիան (1915-1918). Երևան, 2005

Տամատեան, Մ.  Իմ  յուշերս.Պէյրութ,  1985

Փափազյան,Ա. «Հայկական կոտորածները անցյալի մի շարք թուրք պետական գործիչների հուշագրություններում».  Պատմաբանասիրական հանդես. թիւ 4. 1984, 98