تئودوروس لاپجینجیان (تئودیک) مؤلف، نویسنده و ناشری پرکار بود. او در ۵ مارس ۱۸۷۳م، درمحلۀ اسکیوتاری قسطنطنیه (استانبول)، به دنیا آمد. تحصیلات خود را در شهر زادگاهش به پایان رساند و سپس فعالیت های ادبی خود را با چاپ مقالاتی انتقادی و اجتماعی در نشریات ارمنی زبان ترکیه از سال های پایانی ۱۸۹۰م آغاز کرد. از آن پس، تمامی سالیان عمر نه چندان طولانی این نویسندۀ پرکار صرف گردآوری و تألیف مجموعه هایی مختلف از زندگی اجتماعی، هنری، تاریخی، سیاسی و… ارمنیان ترکیه شد، مجموعه هایی که انتشار هریک از آنها نام وی را در دفتر تاریخ ادبیات ارمنی ثبت کرد و حتی برخی از آنها جایگاهی ویژه و منحصر به فردی به وی بخشید.

تئودیک در مارس ۱۹۱۵م به اتهام واهی چاپ یک مقالۀ ضد دولتی در سالنامۀ خود به زندان افتاد. پس از گذراندن یک سال از عمر خود در زندان های مخوف عثمانی آزاد شد اما تنها چند روز پس از آزادی باردیگر او را دستگیر کردند و بدون اینکه حتی به وی اجازه دهند تا وسایل شخصی اش را به همراه بردارد او را به همراه کاروان شخصیت های سرشناس ارمنی روانۀ تبعیدگاه دیرالزور، که مکانی بیابانی و بی آب و علف است، ساختند. در طی این راه، که به مرگ حتمی منتهی می شد، تئودیک به گروهی از رزمندگان ارمنی برخورد و نجات یافت. پس از آن با تهیۀ اوراق هویت جعلی به مدت سه سال در تونل های زیرزمینی کوه های توروس، به منزلۀ کارگری ساده، به استخدام آلمانی هایی درآمد که مشغول ساخت استحکامات جنگی در آن منطقه بودند.

پس از پایان جنگ اول جهانی، تئودیک به قسطنطنیه (استانبول) بازگشت و فعالیت های ادبی و انتشاراتی خود را از سر گرفت. نخستین اثر وی در این دوران عبارت است از کتابی به نام یادواره ای بر ۲۴ آوریل که در ۱۹۱۹م انتشار یافت. این کتاب مجموعۀ کاملی از زندگی نامۀ تمامی شخصیت های نامی ـ اعم از نویسندگان، شعرا، فعالان اجتماعی، روزنامه نگاران، پزشکان، شخصیت های فرهنگی، هنرمندان و غیره ـ ساکن ترکیه است که در شب ۲۴ آوریل به صورت گروهی دستگیر و در مدت زمان کوتاهی قربانی نقشه های شوم نژادکشی حکومت ترک های جوان شدند. این کتاب به مناسبت و به درخواست هیئت برگزار کنندۀ نخستین مراسم یادبود شهدای ارمنی انتشار یافت.

با استقلال جمهوری ارمنستان در ۱۹۱۸م و خوش بینی های موجود درمورد آزادی دوبارۀ منطقۀ ارمنی نشین کیلیکیه تئودیک فعالیت های خود را باز هم افزایش داد. با فرارسیدن ۱۹۲۲م و شروع عملیات اشغال استانبول به دست نیروهای مصطفی کمال تئودیک از استانبول گریخت و شش سال پایانی عمر خود را در شهرهای کورفو، نیکوزیا (قبرس) و پاریس سپری کرد. وی در ۲۴ مه ۱۹۲۸م، در ۵۵ سالگی، در پاریس درگذشت.

چنان که گفتیم از تئودیک چندین اثر بسیار ارزشمند به جای مانده است. از جمله تألیفات ماندنی این نویسنده کتابی است به نام چاپ و الفبا (تیپ و تار) که در ۱۹۱۲م به مناسبت بزرگداشت چهارصدمین سال آغاز صنعت چاپ ارمنی از طرف کلیۀ جوامع ارمنی جهان، در قسطنطنیه (استانبول)، به چاپ رسید. نویسنده در این اثر مروری تاریخی و فراگیر دارد بر سیر تحول صنعت چاپ ارمنی از آغاز، یعنی از ۱۵۱۲م تا ۱۹۱۲م. تئودیک در این کتاب، پس از ارائۀ مقدمه ای در خصوص چگونگی پیدایش صنعت چاپ در دورۀ حیات گوتنبرگ، تحقیقی جامع و کامل به عمل می آورد از تمامی کتاب ها و نشریات ارمنی زبان انتشار یافته در سراسر جهان که ناظر بر پهنۀ جغرافیایی گسترده ای از ترکیه (و ارمنستان غربی) تا روسیه (و ارمنستان شرقی) و آسیا و اروپا و دنیای جدید است. او اطلاعات مورد نیاز برای فراهم آوردن چنین اثری را از منابع مختلف موجود و نیز از کتابخانۀ شخصی خود، که حاوی بیش از چهار هزار جلد کتاب بوده، استخراج کرده است. محتوای غنی و پرمایۀ این کتاب در گذر زمان از عهدۀ آزمون ها به خوبی بر آمده. این اثر حاصل زحمات شخصی یک نویسندۀ آماتور خستگی  ناپذیر و کتاب شناسی ارمنی است که راه را برای نسل های بعدی دانشمندان و کتاب شناسان هموار ساخته است.

از دیگر آثار ارزشمند بازمانده از تئودیک کتابی است به نامجلجتای روحانیان ارمنی که حاصل جست و جوهای مستمر و پیگیر مؤلف در یافتن و گردآوری زندگی نامه های آن دسته از روحانیان ارمنی است که طی دوران نژادکشی جان خود را از دست داده اند همراه با شرح شهادت آنها. این اثر در ۱۹۶۶م منتشر شده است. تئودیک همچنین دارای مجموعه ای از رمان های کوتاه با عنوان سال نو (کاقاند) است.

جدای از دیگر آثار تئودیک در زمینه های ادبی، اجتماعی، تاریخی و غیره نام وی مترادف است با مجموعه کتاب هایی به صورت سالنامه به نام سالنامۀ عمومی (آمنون تارتسویتس) که از ۱۹۰۷ تا ۱۹۲۹م به چاپ رسیده و عملاً دانشنامه ای است با مجموعه مطالبی بیش از ده هزار صفحه. این سالنامه ها امروزه منبع اطلاعاتی جامعی در خصوص وجوه مختلف زندگی ارمنیان ترکیه در ربع نخست قرن بیستم میلادی محسوب می شود. مجموعۀ ۱۹ سالۀ سالنامۀ عمومی منبع عظیمی است از مطالب بسیار متنوع شامل شعر، داستان، وقایع نگاری از زندگی اجتماعی ارمنیان، ذکر نام و شرح زندگی شخصیت های نامی ای که طی همان سال بدرود حیات گفته اند و بسیاری از مطالب دیگر که در بیشتر موارد با امضای خود مؤلف و برای نخستین بار در این سالنامه ها انتشار یافته اند.

با توجه به ارزش و حجم این اطلاعات سالنامه های تئودیک به اثری کلاسیک تبدیل شده اند. شهرت این سالنامه ها مرهون چاپ بسیار استادانۀ آنها، وجود تصاویر فراوان، حجم قابل توجه مطالب و سلیقۀ مؤلف در انتخاب و عرضۀ مطالب است.

بخش ادبی سالنامه ها، علاوه بر نوشته های خود تئودیک، حاوی قطعاتی ادبی از بسیاری دیگر از نویسندگان و فرزانگان زمان است که بیشتر آنها نخستین بار در این سالنامه ها منتشر شده اند و علاوه بر دارا بودن ارزش ادبی نسخه های اولیۀ این آثار به حساب می آیند که به دست خود نویسندگان مطالب و بی واسطه در اختیار تئودیک قرار داده شده اند.

در ده سال اخیر، نام تئودیک بار دیگر در میان خوانندگان ارمنی زبان دیاسپورا زنده شده است و این امر به لطف ابتکار ناشری ارمنی به نام ماتیک ابلیقاتیان، از ارمنیان حلب (سوریه)، روی داده که خود صاحب مرکز نشر و فروش کتاب در این شهر است. ابلیقاتیان از ۲۰۰۷م به این سو شروع به چاپ دوبارۀ سالنامه های تئودیک کرده است. فهرست اعلام، فهرست تصاویر و دیگر فهرست های مورد نیاز نیز با زحمات صبورانۀ روشنفکر دیگری از ارمنیان حلب، به منظور استفادۀ هرچه بیشتر خوانندگان، به انتهای هر یک از سالنامه ها افزوده شده است. این کتاب ها با یاری و پشتیبانی مالی مؤسسۀ گالوست گُلبنگیان به چاپ رسیده اند. این ناشر در ۲۰۰۶م، نیز کتاب چاپ و الفبا، یکی دیگر از آثار پر ارزش تئودیک، را با پشتیبانی مالی مؤسسه گُلبنگیان تجدید چاپ کرده است.

پی نوشت:

۱ـ پژوهشگر و مترجم.