بوقوس آراپیان (هُوهانیسیان، آراپ اوقلو) متولد ۱۷۴۲م در روستای آپوجِخ،[۱] کمی دورتر از آکن،[۲] است. در زمان سلطان سلیم بوقوس به اتفاق پدرش به قسطنطنیه مهاجرت کرد و در آنجا مدتی به کار خرده فروشی مشغول شد. پس از آن به منزلۀ دستیار و شاگرد پدرش هُوهانِس آساطوریان، که در زمینۀ چاپ و نشر فعایت می کرد، مشغول به کار شد. وی در ضمن شاگردی و اشتغال با دقت و کنجکاوی بسیار دستگاه چاپ را مورد بررسی دقیق قرار داد و صنعت چاپ را کاملاً مطالعه کرد. سپس، دست به تکمیل و ارتقای دستگاهی زد که پدرش آن را ویژۀ حروف الفبای زبان ارمنی ابداع کرده بود. آراپیان پس از تکمیل اطلاعات و امکانات خود در زمینۀ چاپ دست به ریخته گری حروف الفبای زبان های گرجی و ترکی زد. در۱۷۶۰م، تعداد انگشت شماری چاپخانه در قسطنطنیه وجود داشت اما تمام آنها به طور موقت و گاه به گاه مشغول به کار می شدند و به طور ثابت و تمام وقت کار نمی کردند. هرکدام از چاپخانه ها ریخته گری ویژۀ خود را داشتند که در آنجا حروف سربی را آماده می کردند. هیچ کدام از چاپخانه ها، به دلیل رقابت شدیدی که معمول بود، هیچ گاه حروف ریخته گری خود را به معرض فروش نمی گذاشتند. صاحبان چاپخانه های سنتی برای جلوگیری از توسعه و همگانی شدن اختراع گوتنبرگ به هر کاری دست می زدند تا امتیاز صنعت چاپ در انحصار آنها باقی بماند.

در ۱۷۷۰م، بوقوس آراپیان به منزلۀ ریخته گر ماهر حروف به اندازه ای معروف شده بود که پادشاه گرجستان، هراکل دوم، در اواخر ۱۷۸۱م، وی را به تفلیس دعوت کرد. آراپیان در تفلیس دست به ریخته گری حروف الفبای گرجی و تأسیس چاپخانه زد. او پس از به پایان رساندن موفقیت آمیز مأموریتی که به وی محول شده بود هشت هزار داهِکان از پادشاه گرجستان پاداش گرفت، مبلغی که در آن زمان بسیار قابل توجه بود.

آراپیان خدمات قابل تقدیری به امپراتوری عثمانی کرده. وی در ۱۷۹۱م دست به ابداع حروف ترکی (نِسیه و تالیک)(نستعلیق) زد که بعدها بنا به خواست خودش آراپ اقلو نامیده شد. سلطان محمود دوم با اطلاع از دستاوردهای آراپیان در صنعت چاپ شخصاً از محل کار وی دیدن کرد. پس از آشنایی با صنعت چاپ و آگاهی از اسرار آن سلطان به خاطر نوآوری آراپیان از او قدردانی و در ۱۸۱۶م وی را، که در آن زمان «گوتنبرگ ارمنی نژاد» نامیده می شد، با فرمان خاص خود به مقام مدیر مخصوص چاپخانۀ امپراتوری منصوب کرد. بنابر فرمان سلطان بوقوس آراپیان و چهار فرزند وی از تمام مالیات ها و عوارض معاف و صاحب عنوانی خاص شدند که فقط سه خانوادۀ ارمنی نژادـ یعنی دوریان ها، پالیان ها و تاتیان هاـ از آن برخوردار بودند.

مطابق رسم آن روزگار هر صنعت کار بر روی کلاه خود نشانی از صنعت خاص خود را به منزلۀ نماد آن صنعت نصب می کرد. آراپیان نخستین و تنها کسی بود که بر روی کلاه خود علامت « نشان ـ طبع» (مامول ـ نشان) را، که از طرف سلطان به وی اعطا شده بود، قرار داده بود که دستگاه چاپ را نشان می داد.
از ۱۱ نوامبــر ۱۸۳۱م چاپخانۀ دربار شروع به نشر نخستین روزنامۀ رسمی امپراتوری عثمانی با نام تقویم وقایع (تاکویمی وِکایی) [۳] و همچنین نسخۀ ارمنی زبان آن با نام اعلام اخبار امپراتور بزرگ عثمانی کرد. این روزنامه با شمارگان پانصد نسخه منتشر می شد و ترجمۀ نسخۀ ارمنی زبان آن را نیز منشی خلیفه گری ارمنیان قسطنطنیه، کمک کشیش هوسیک، برعهده داشت.

آراپیان برای چاپ و انتشار این دو نشریه ماهیانه مبلغ دوهزار قروش دریافت می کرد. نشریات یاد شده به طور رایگان در بین مسئولان و مدیران ایالت های گوناگون پخش می شد. در نشریات فوق مطالب گوناگونی از امور مختلف دولت به چاپ می رسید. به نمایش گذاشتن یا فروختن حروف چاپی ترکی، که آراپیان آنها را برای دربار ریخته گری کرده بود، بدون اجازۀ سلطان ممنوع بود.

خدماتی که آراپیان به صنعت چاپ ارمنی کرد بسیار ارزشمند و قابل تقدیر است. وی موفق شد که چاپ و ریخته گری حروف الفبای ارمنی را، که مسروپ ماشتوتس ابداع کرده بود، تکمیل کند. در چاپخانۀ آراپیان کتاب های ارزشمندی به طبع رسیدند، کتاب هایی مانند ژاماگیر در ۱۷۹۹م، نارِک، جاشوتس، دوتاتسویتس، شاراکان، در ۱۸۰۵م، کتاب مقدس آراکل سوقومونی در ۱۸۰۵م، آگاتانگقوس در ۱۸۲۴م، دستور زبان ارمنی در ۱۸۲۶م و … . بوقوس آراپیان در ۱۸۳۵م، در ۹۵ سالگی، درگذشت و در گورستان اورتاکوی به خاک سپرده شد.

در ۱۹۱۲م، شخصی به نام تئودیک در کتابی با نام تیپ و تاز (طبع و لغت)،که به مناسبت چهارصدمین سال صنعت چاپ ارمنیان انتشار یافته بود، دربارۀ قبر بوقوس آراپیان نوشت:

« چند هفته پیش به همراهی کتیکیان به محل گورستان متروکه ای که آراپیان در آن به خاک سپرده شده بود رفتیم. گورستان به دو بخش تقسیم و نیمی از آرامگاه ها به طور کامل تخریب و حتی تخلیه و به ورزشگاه تبدیل شده بود. جست و جوهای ما برای یافتن آرامگاه آن شخص بزرگ و متین، که به مدت هفت دهه به هم وطنان مسیحی و مسلمان خدماتی ارزنده ارائه داده بود، بی نتیجه ماند. در انتهای گورستان آب نمای مرمرین باشکوهی با ساختاری کاملاً جدید به چشم می خورد که گویای انهدام و نابودی آرامگاه های ارمنیان بود».

بوقوس آراپیان از شخصیت های مشهور ارمنستان غربی به حساب می آید که با همت و تلاش سال های متمادی وی صنعت چاپ در ترکیۀ عثمانی به هنر چاپ مبدل شد. کار و هنر «گوتنبرگ ارمنی نژاد» را فرزندان و نوه های وی ادامه دادند.

منابع:

www.genocide-museum.am

پی نوشت ها:

Apudjekh 1ـ

Akn 2ـ

Takvim-i Vekay 3ـ