در بخش شمالی دیر آمناپرکیچ مقدس، روبه روی کلیسای هُوسِپ آرِماتاتسی مقدس، در مجاورت ساختمان موزه، ساختمان کتابخانه قرار دارد که در1301ق/ 1884م به دست خلیفه هُوهاننس سورنیان[1] بنا نهاده شده و شامل سه تالار بزرگ است. پیش از ساخت بنای موزۀ جدید در 1350ش/ 1971م، موزۀ وانک نیز در همین مکان بود. این کتابخانه ـ که به اسم نرسس شنورهالی،[2] روحانی، ادیب و شاعر بزرگ و نامدار ارمنی قرن یازدهم میلادی نام گذاری شده ـ محل نگهداری بیش از سی هزار جلد کتاب به زبان های ارمنی، انگلیسی، فارسی و … است. کتابخانۀ دیر آمِناپرکیچ مقدس، با توجه به اسناد و مدارک تاریخی موجود در بایگانی آن، که قدمت برخی از آنها به بیش از چهارصد سال می رسد، از مهم ترین مراکز ارمنی شناسی به شمار می آید.
2.چاپخانۀ کلیسای وانک از دیگر بناهای جانبی کلیسا می توان از چاپخانۀ قدیمی آن نام برد که مؤسس آن خاچاطور کساراتسی بوده است. وی، که در 1620م به سمت خلیفۀ اعظم ارمنیان جلفا منصوب شد، طی سفری در 1039ق/ 1630م به اروپا با صنعت چاپ آشنایی یافت و پس از بازگشت به اصفهان، با کمک و یاری دیگر روحانیان ساکن دیر آمناپرکیچ، با تلاشی شش ساله موفق به ساخت یک ماشین چاپ شد و نخستین کتاب را نیز در 1048ق/ 1638م در همین چاپخانه به چاپ رساند. متأسفانه، این چاپخانه بعدها طعمۀ حریق شد و از اولین دستگاه چاپ تنها تعدادی از حروف و قالب ها به جای مانده که درحال حاضر، در موزۀ وانک در معرض دید عموم قرار دارد.
قدمت موزۀ کلیسای وانک، البته نه در شکل و وسعت کنونی آن، به بیش از صد سال، یعنی، سال های1323ـ 1324ق/ 1905 ـ1906م، باز می گردد. در این تاریخ، به کوشش و یاری طاطاووس هونانیان، فرزند هاروتون هونانیان، نویسندۀ کتاب تاریخ جلفـای اصفهان، اتاق هایی در ضلع شمالی حیاط کلیسای وانک برای نگهداری و نمایش کتاب ها، نسخه های خطی و اشیای تاریخی ساخته شد. این اتاق ها تا1930م به طور هم زمان به منزلۀ مرکز نسخ خطی و کتابخانه مورد استفاده قرار می گرفت و در 1309ش/1930م با اعمال تغییراتی در آنهاپایۀ موزۀ کلیسای وانک در این ساختمان نهاده شد.[3]
به غیر از برج ناقوس کوچکی که در بخش غربی سقف کلیسای هـُوسِپ آرِماتاتسی دیر آمناپرکیچ مقدس قرار دارد، در سمت غرب بنا و 3/5 متر دورتر از آن برج ناقوس دیگری با 10/5 متر ارتفاع در 1113ق/ 1702م به صورت دو طبقه بنا شده که گنبد آن بر روی هشت ستون قرار دارد. صدای ناقوس این برج به هنگام انجام فرائض دینی در کلیسا دعوت کنندۀ ارمنیان به شرکت کردن در مراسم مذهبی است.
نخستین بنایی که در بدو ورود توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می کند ساختمان برج ساعت است که در بالای در ورودی دیر قرار گرفته و از سه طبقه تشکیل شده. در طبقۀ دوم برج، ساعت بزرگی به وزن سیصد کیلوگرم نصب شده که صدای ناقوس آن تا دور دست ها شنیده می شود. این برج ساعت را ماردیروس هونانیان در 1310ش/ 1931م بنا کرده است.
در سمت شمال غربی محوطۀ کلیسا، بنای یادبود شهدای نژادکشی ارمنیان در 1915م به دست دژخیمان دولت عثمانی دیده می شود. این بنا در 1354ش/1975م، در شصتمین سالگرد نژادکشی ارمنیان، ساخته شده است. بنا در محوطه ای مربع شکل قرار گرفته. در مرکز بنا چهار ستون افراشته شده که در بالا به یکدیگر می پیوندند. در پیرامون بنا تخته سنگ های حکاکی شده با نقوش ویژۀ هنر ارمنی چیده شده و در گوشۀ سمت چپ بنا طرح چشمۀ جاویدان قرار گرفته است. طراح و سازندۀ بنای یادبود، مهندس آلبرت عجمیان، نمادهای آن را این گونه توصیف کرده است: «بنای یادبود سه مفهوم اصلی را تداعی می کند: الف) نژادکشی ارمنیان، که روند رشد طبیعی ملت ارمنی و شکوفایی فرهنگ آن در دیار آبا و اجدادی آنان را مختل کرده، که نماد آن هرمی است با قاعده ای مربع شکل که به سمت بالا کشیده شده و تخته سنگ های حکاکی شده، که نمادی از فرهنگ چندهزار سالۀ ارمنی است، آن را احاطه کرده. این نماد هرمی شکل با برشی صلیب مانند به چهار بخش تقسیم شده که بیانگر از هم گسیختن ملت و فرهنگ ارمنی در اثر نژادکشی است. ب) زایش دوبارۀ ملت ارمنی. چهار ستون برافراشته بر روی قاعدۀ صلیبی شکل، که تاج آنها را گنبدی با طاق های بلند تشکیل می دهد، نمایانگر زایش دوبارۀ ملت ارمنی پس از نژادکشی است. ج) وضعیت غیرطبیعی ملت ارمنی که طرح چشمۀ جاویدان[4] آن را به تصویر می کشد.در این طرح پدیدۀ میهن ـ دیاسپورا (ارمنیانی که خارج از ارمنستان زندگی می کنند)به شکل کاسه ای هرمی شکل و دونیم شده نشان داده شده که با علامت جاودانگی در سرچشمۀ آب حیات به هم پیوسته است. هر ساله در هفتۀ بزرگداشت یاد شهدای نژادکشی و روز 24 آوریل مراسم یادبود شهدای نژادکشی با حضور تمامی اقشار جامعۀ ارمنی اصفهان در این مکان برگزار می شود.
در حیاط کلیسا، نیم تنه هایی از افراد سرشناس ارمنی به چشم می خورد. در دو طرف ورودی موزه، تندیس های مسروپ ماشتوتس مقدس[5]، پدیدآورنده الفبای ارمنی در 404م و خاچاطور کساراتسی،[6] مؤسس اولین چاپخانۀ ایران قرار دارد. در دو سمت در ورودی کتابخانۀ نرسس شنورهالی کلیسای وانک، مجسمه های هُوهانِس شیراز[7] و بارویر سواک،[8] شاعران بنام ارمنی قرن بیستم میلادی قرار دارند.
ـ خواجه هُوهاننِس ـ اسقف هُوهاننِس ـ بایازاد رُستام خان سـُقـُمـُنخانیان اِناکـُلـُپیانتس ـ مارگارِه، فرزند اِستـِپان ـ Andrew Jukes ـ Charles Darnley Stuart ـ Geo Malcolm ـ Fred K W M Waddell ـ John .A. Orford ـ Major… ـ John Stanley Huches ـ Gveline Gordon Bruc[e] ـ وارطان (انباردار دیر آمِناپرکیچ) ـ واردینه، دختر هوهاننِس ـ وارتابِد (روحانی) اِستـِپانـُس، اهل همدان ـ گورگِن، خادم خُسرو خان ـ خلیفه اسقف اعظم کاراپـِت ـ سـِت آقا، فرزند خواجه میناس ـ سـِت آقا، فرزند گریگور آقا، از خانواده خواجه میناس ـ نازار آقا، فرزند خواجه سارهاد ـ وارتابِد (روحانی) آبراهام ـ سارالو، دختر آریستاگِس (سارگیس ؟) ـ وارتابِد (روحانی) آندریاس سارگسیان ـ گلوتس دِرهـُوهاننیسیان ـ کلانتر غوکاس، فرزند سوکیاز ـ کشیش ارشد کاراپِت تومیکیان ـ بنای یادبود کشیش ارشد کاراپِت تومیکیان ـ کشیش ارشد گارِگین ه . گیراگـُسیان ـ بنای یادبود کشیش ارشد گارِگین هـ . گیراگـُسیان ـ کشیش ارشد وارطان س. وارطانیان ـ بنای یادبود کشیش ارشد وارطان س. وارطانیان ـ واروارِه گ. کانانیان، موسس مدرسه «گِئورگ کانانیان» ـ Fredrick Knox Harris، کنسول بریتانیا در اصفهان ـ Cathrin Mary Ironcide ـ Alexandr Alexandrovich Fober Cavier، کنسول روس در اصفهان ـ Boris Alexadrovich Preobragensky ـ (بالای عکس)خلیفه مـُوسـِس، (پایین عکس) خلیفه داویت ـ وارتابِد (روحانی) ارشد میکایـِل ـ اسقف اعظم طادئوس بـِگنازاریان ـ بنای یادبود اسقف اعظم طادئوس بـِگنازاریان ـ وارتابِد (روحانی) آسدوادزادور ـ خلیفه اسقف اعظم هاروتیون ـ خلیفه اسقف اعظم هـُوهاننِس سورِنیانتس ـ بنای یادبود وارتابِد (روحانی) ارشد یـِزنیک یـِرکاراکـِتسیان ـ Stuart Cumming M. Donald ـ شاهنازار هـِوهاننـِس طاهماز سوارانی ـ آوِدیک ک. زورابیانس ـ بـِدرُس، فرزند آربابجان (؟). پی‌نوشت‌ها: Hovhannes Sourenyan 1ـ Nerses Shnorhali 2ـ 3ـ در مورد موزۀ کلیسای وانک (دیر آمناپرکیچ) مقالۀ کاملی به قلم زویا خاچاطور در همین شماره از فصلنامه، ، ارائه شده است. 4ـ بعدها، طرح چشمۀ جاویدان تبدیل به آتشگاه شد، جایی که آتش جاودانۀ یادواره شهدای نژادکشی ارمنیان در 1915م به دست دژخیمان دولت عثمانی شعله ور می شود. Mesrop Mashtots5ـ Khachatur Kesaratsi 6ـ Hovhanes Shiraz 7ـ Baruyr Sevak 8ـ |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 70
|
