سرزمین ارمنستان – ارمنستان اصلی سرزمین کوهستان های بلند و دژ طبیعی باشکوهی است که حصارهای آن از دشت ماوراء قفقاز گرفته تا فلات آناتولی و از دریای سیاه گرفته تا دشت بین النهرین گسترده است- سرزمینی است مرتفع و وسیع، مرکب از چندین رشته کوه است که در میان آنها سلسله جبال پونتیک Pontique و رشته کوه های توروس Taurus از همه مهم ترند، و نیز از چندین فلات مرتفع که به صورت پیشته های بلند و متوالی از هزار تا دو هزار متراز سطح دریا ارتفاع دارند و دره های عمیق آن ها را قطع کرده است که درآنها رودهای بزرگی، از جمهل ارس و دو شاخه رود فرات و مسیر فوقانی دجله جریان دارند.

کشور ارمنستان در بین عرض جغرافیایی 37 درجه و 30 دقیقه و 41 درجه و 15 دقیقه، و 38 درجه الی 47 درجه طول جغرافیایی گرینویچ، واقع شده است.

امروزه کشور ارمنستان محدود است از شمال به گرجستان، از جنوب به ایران، مشرق به آذربایجان و مغرب به ترکیه. اکنون وسعت کلی کشور ارمنستان در حدود 30000 کیلومتر مربع است و جمعیت آن تقریباً 2.5 میلیون نفر که 90 درصد آنها ارمنی هستند. کشور ارمنستان دارای حکومت جمهوری است.

در حین جنگ جهانی اول تقریباً کلیه ارامنه از مناطق ترکیه – ارمنستان غربی مهاجرت نمودند و در اقصی نقاط دنیا پراکنده شدند و فقط عده بسیار کمی از ارامنه ساکن ترکیه توانستند به ارمنستان مهاجرت نمایند. در حدود یک میلیون نفر در دوکشور همسایه یعنی گرجستان و آذربایجان زندگی می کنند و چند هزار نفر نیز در سایر کشورهای استقلال یافته جمهوری شوروی سابق سکونت دارند که تعداد آنها در اثر مهاجرت های اخیر کم شده است. به عکس تعداد ارامنه ساکن در روسیه افزایش چشمگیری یافته است (قریب 2 میلیون نفر)

به غیر زا کشورهای مذکور، ارامنه در کشورهای ایران، عراق، لبنان، سوریه، مصر، یونان، بلغارستان، رومانی، فرانسه، آمریکای شمالی، کانادا، آمریکایی جنوبی و استرالیا ساکن هستند، که تعداد آنها تقریباً 2 میلیون نفر است. با این حساب، جمعیت ارمنی در دنیا حدود 7 الی 7.5 میلیون نفر است.

زبان ارمنی

از نظر ادبی، زبان ارمنی به دو قسمت تقسیم می شود:

1- زبان ارمنی شرقی، که مهد آن ارمنستان شرقی است و در حال حاضر درکشور کنونی ارمنستان مرکزیت یافته است.

2- زبان ارمنی غربی که مهد آن ارمنستان غربی است، که کشور ترکیه و مرکز آن استانبول است.

این دو زبان، در طول سالهای متمادی ادبیاتی غنی بوجود آوردند، ولی از نظر دستور زبان و گویش از هم بسیار دور شدند، باوجود این پایه و اساس آنها ارمنی کهن (گرابار) است.

زبان ارمنی شرقی در ارمنستان، قراباغ و ایران متداول است، ولی ارمنی غربی در لبنان، سوریه، ترکیه و فرانسه رواج دارد.

گویش های زبان ارمنی و نحوه طبقه بندی آنها

زبان ارمنی دارای 64 گویش است که در نقاط مختلف گستره ا رمنستان و ترکه و ایران و سایر کشورهای همسایه ارمنستان متداول است و طبقه بندی آنها به شرح زیراست:

1- شعبه um – در این شعبه زمان حال با آدات um, am و im تشکیل می شود و شامل گویش های ایروان، تفلیس، قراباغ، شاماخی، آستراخان، جلفا و آگولیس است.

2- شعبه ke – در این شعبه زمان حال با آداتgu, gi, ge, ku, ke تشکیل می شود و شامل گویش های گارین، موش، وان، تیگراناگرد، خاربرد/یرزنگا، شایین گاراهیسار، طرابوران، هامشن، مالیتا، کیلیکیه، سوریه، آرابگیر، آگن، سباسدیا، بدوگیا، زمیورنیا (ازمیر)، نیگومدیا، استانبول، ردستوی، کریمه و آوسترو- هنگری (اتریش – مجارستان) است.

3- شعبه el – در این شعبه وجه مصدری واسم فعل به al, il, el ختم می شوند و شام گویش های مراغه، خوی و آردوین است.

4- شعبه s – در این شعبه s در اسم فعل، در حالت استمراری ظاهر می شود و اخیراً به این سه شعبه اضافه شده است و شامل گویش های آردوین، شاماخی، گارجوان، مغری، هادروت و ارومیه است.

شرح گویش ها

1- گویش آگولیس (Agulis)– درآگولیس متدوال است، گویش شرقی است از شعبه um

2- گویش آگن (Aken)– در شهر آگن متداول است، گویش غربی است از شبعه ke

3- گویش آماسیا (Amasia)– در شهر آماسیا متداول است، گویش غربی است از شعبه ke

4- گویش آردیال (Artial)-(به نام گویش سوچاواSucava نیز معروف است)- گویش در لهستان، هنگری و رومانی در نواحی ارمنی نشین متداول است، گویش غربی است از شعبه ke

5- گویش آوسترو-هنگری (Avstro-Hungaria) – گویش غربی است از شبعه ke

6- گویش آرابگیر (Arabkir)- در جنوب هایک کوچک و آرابگیر متداول بوده است، گویش غربی است از شعبه ke

7- گویش آرامو (Aramo) – در روستای آرامس سوریه متداول است، گویش غربی است از شعبه ke (به نظر بعضی ها از شعبه ha است)

8- گویش آرارات (Ararat) – این گویش موسوم به گویش ایروان است، ولی امروزه در ایروان به زبان ادبی محاورده می کنند، گویش شرقی است از شعبه um این گویش در درشت آرارات و وایوتس دزور و لور و اسبیداک و آذربایجان ایران متداول است.

9- گویش آردوین (Ardvom) – این گویش در شهر آردوین و روستاهای ارمنی نشین اطراف آن متداول بود، اکنون در سواحل قفقازی دریای سیاه متداول است، گویش شرقی است از شعبه s

10- گویش آرش-هاواریک (Ares-Havarik)- این گویش در منطقه ارمنی نشین آرش در آذربایجان، متداول بود و اکنون در روستای نعمت آباد از توابع خالدان آذربایجان و روستاهای هاواریک و آرش از توابع ایروان متداول است.

11- گویش بیلان (Beylan) – این گویش در شمال آندیوک، در بیلان، متداول بود. گویش غربی است از شعبه ke

12- گویش بوردور (Burdur)- این گویش در شهر بوردور آسیای صغیر، در میان ساکنان ارمنی مورد استفاده بوده وا کنون در میان اهالی بوردور ساکن در خارج از ارمنستان ونیز در شهر ایروان، در میان بوردوری های سابق متداول است. این گویش باگویش قراباغ تشابه دارد وبعضی از زبان شناسان عقیده دارند که چند قرن پیش بوردوری ها از قراباغ به بوردور مهاجرت کرده اند. گویش شرقی است از شعبهum

13- گویش گوریس (Goris) – این گویش به نام گویش سونیاتس (Sunyac) نیز معروف است و بعضی از ارمنی شناسان آن را جزئی از گویش قراباغ می دانند. این گویش در منطقه گوریس و در روستاهای اطراف آن و مناطق مجاور آن (سیسیان و گاپان)متداول بوده است. از شعبه um است.

14- گویش دزمار (Dezmar) – این گویش در دزمار متداول است. به عنوان حلقه گذرا از گویش قراباغ به مغری شناخته شده و گویش شرقی است از شعبه s

15- گویش دیادین (Diyadin)- این گویش در منطقه دیادین (ناحیه دزاغگدن قدیم) متداول بوده و ا کنون در روستاهای واردنیس متداول است. گویش غربی است از شعبه ke

16- گویش یدسیا (Yedesia) – این گویش در یدسیا و اورفا و نیز در روستا های ارمنی نشین اطراف آن متداول بوده است. گویش غربی است از شعبه ke

17- گویش یودوگیا (Yerzenka) – در شهر یودوگیا (توکات) و روستاهایی ارمنی نشین اطراف آن متداول بوده است. گویش غربی است از شعبه ke

18- گویش یرزنگا  – در شهر یرزنگا و بعضی از نواحی ارمنی نشین اطراف آن متداول بوده است. قبلاً به عنوان گویش خاربرد-یرزنگا معروف بود، اکنون از گویش خاربرد جدا شده وهر کدام ازآنها گویش مستقل شناخته می شوند. گویش غربی است از شعبه ke

19- گویش ایروان (مراجعه شود به گویش آرارات)

20- گویش زیتون (Zeytun) – در زیتون و بعضی از نواحی مجاور آن متداول بوده است. گویش غربی است از شبعه ke

21- گویش زمیورنیا (Zemyurniya) (ازمیر) – این گویش در زمیورنیا متداول بوده است (اکنون به نام ازمیری معروف است.) این گویش با گویش های اسلامبول و یودوگیا وجه مشترک دارد. گویش غربی است از شعبه ke

22- گویش تبریز – مازدوک (Tavriz-Mezdok) – به عنوان گویش ایرانیان ارمنی و با گویش آستراخان معروف است و قبلاً گسترش وسیعی داشته است. گویش های قفقاز شمالی و آستراخان و تبریز و بعضی از نواحی ایران/ارمنستان با گویش های آرارات وشاماخی دارای وجوه مشترک هستند. این گویش شرقی است از شعبه um

23- گویش تفلیس (Tefliz)- این گویش در شهر تفلیس متداول بوده است و امروز از بین رفته است. گویش مزبور در زبان ارمنی به صورت ادبی پایه گذاری شده است و ادبای معروفی چون صایادنوا و گابریل سوندوکیان آثار هنری خود رابه این گویش پدید آورده اند. بعضی از ارمنی شناسان آن را از شعبه um و بعضی دیگر از شعبه ke می دانند و سایرین آن را دارای وجه مشترک میان این دو شعبه تشخیص می دهند.

24- گویش خاربرد (Xarberd) – این گویش درخاربرد و سایر نواحی مجاور آن متداول بوده است. گویش غربی است از شعبه ke

25- گویش خوی (مراجعه شود به گویش ارومیه)

26- گویش خودرجور (Xoterjur) – این گویش درمناطق خودرجور و درشمال شهر گارین متداول بوده است (همچنین در روستاهای اطراف گارین) گویشی غربی است از شعبه ke

27- گویش گارجوان (Karcevan) – این گویش در روستاهای گارجوان از توابع مغزی متداول بوده است. گویش شرقی است و از شعبه s

28- گویش گارین (Karin) – این گویش در لنیناگان سابق و گیومری امروز متداول است (اکنون ساکنین گیومری به زبان ادبی ارمنی محاوره می کنند) این گویش در مناطق همجوار گیومری در شهرهای مرزی گرجستان یعنی آخالتزخا وآخالکالاک و بوگدانوگا و دزالگا متداول است. همچنین، گویش مزبور درنواحی کارس (قارص) و گارین رواج دارد. گویش غربی است از شعبه ke

29- گویش گاکاوابرد (Kakavaberd)- این گویش درگاکاوابرد متداول است (در نواحی واهراوار و گودمنیس وگوریس و آگاراک رواج دارد) گویش شرقی است از شعبهum s که بین شان وجه مشترک وجود دارد.

30- گویش کساریا (Kesariya)- این گویش درکساریا، مونجوسون، نیزه، بالاگسی، اورگ-خنسه، تارمازا وسایر مناطق همجوار متداول بود. گویش غربی است از شعبه

31- گویش کیلیکیا (Kilikiya) – این گویش در شعبه قرار دارد و گویشی است غربی، و گویش های زیتون، هاجن، ماراش، و زبان محاوره ای کیلیس، پایاس، آلکساندرت، انتاکیه و اطراف آنها در این ردیف قرار دارند. نماینده عمده گویش مزبورگویش زیتون است.

32- گویش گرزن (Kerzen) – این گویش در روستای گر زن از نواحی تائوز آذربایجان متداول است. گویش شرقی است از شعبه s

33- گویش هادروت (Hadrut)- این گویش در منطقه هادروت قراباغ متداول است و بعضی ها آن را جزئی از گویش قراباغ می دانند. این گویش شرقی است از شعبه s

34- گویش هامشن (Hamsen) – این گویش در گستره هامشن، طرابوزان، سامسون و نواحی همجوار متداول بوده است، و اکنون یک گروه از ساکنین ارمنی در کنار دریای سیاه قفقاز به این گویش مکالمه می نمایند. این گویش غربی است از شعبهke

35- گویش هاجن (Hacan) – (این گویش از گروه کیلیکیه است) – این گویش در شهر هاجن و بعضی از روستاهای ارمنی نشین اطراف آن متداول است و با گویش زیتون قرابت دارد. گویش غربی است از شعبهke

36- گویش قراباغ (Karabak) – این گویش در قراباغ و گستره همجوار آن و در بعضی از نواحی قفقاز شمالی و آسیای میانه متداول است و اکنون تقریباً بیشترین محاوره کنندگان را شامل می شود. این گویش دارای شعبات گویش و محاوره ای گوناگون است. گویش شرقی است از شعبه um

37- گویش قراباغ (Karabak)- این گویش از نظر بعضی از مشخصات باگویش قراباغ و بعضی دیگر با گویش مغری قرابت دارد. گویش مزبور در ایران، در روستاهای سواحل رود ارس متداول است. این گویش شرقی است از شعبهs

38- گویش مالتیا (Maltiya)- این گویش در شهر مالتیا و بعضی از مناطق ارمنی نشین آن متداول است. گویش غربی است از شعبه ke

39- گویش مراغه (Maraka) – این گویش در شهرمراغه و اطراف آن متداول است و اکنون در نواحی مراغه قراباغ و روستای آزا از انوحی آگولیس جریان دارد. گویش شرقی است از شعبه el

40- گویش ماراش (Maras)- این گویش در ماراش و روستاهایی ارمنی نشین اطراف آن متداول است. این گویش غربی است از شعبه ke

41- گویش مغری (Metri) – این گویش در مغری متداول است. گویش شرقی است از شعبهs

42- گویش موش (Mus) – این گویش در گستره دشت موش توسط ساکنین ارمنی آن مورد تکلم است. گویش غربی است از شعبه ke

43- گویش نیگومدیا (Nikomediya)- این گویش در شهر نیگومدیا و روستاهای ارمنی نیشین اطراف آن متداول بوده است در اصلانبگ نیز جاری است و گویشی است که هنوز به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته است. این گویش غربی است از شعبه ke

44- گویش نورتاخیجوان (Nor Naxijevan) – (نخجوان نو) – این گویش در کریمه و سپس نور ناخیجوان و روستاهای ارمنی نشین اطراف آن متداول بوده و اکنون در روستاهای ارمنی نشین نواحی روستف دن متداول است. اجداد ساکنان نواحی مذکور از کریمه مهاجرت کرده ساکن روستف شده اند و از این جهت است به نام این گویش معروف اس. این گویش غربی است از شعبه ke

45- گویش نور جوغا (Nor juka) – (جلفای اصفهان) – این گویش در جلفای اصفهان متداول است (مردم جلفای اصفهان در اوایل قرن 17 از جلفای ایران/ارمنستان به اصفهان مهاجرت نموده اند) ارامنه شیراز و هندوستان و نواحی اطراف اصفهان با این گویش محاوره می نمایند. این گویش شرقی است از شعبه um

46- گویش شاغاخ (Satax) – این گویش بنا به نظر بعضی ها از شعبات گویش های قراباغ و هادروت است. گویش مذکور در روستاهای هادروت و حوالی آن متداول است. (بنابراین، این گویش در کیوان و شاغاخ نیز متداول است) این گویش شرقی است از شبعهs

47- گویش شاماخ (Samax)- این گویش در شهر شاماخ و اطراف آن متداول است. (بخصوص ساکنان ارمنی باکو به این گویش محاوره می کنند.) گویش مزبور با گویش قراباغ وجوه مشترک دارد. گویش شرقی است از شعبهum

 48- گویش شابین گاراهیسار (Sapinm garahisar) – این گویش در شهر شابین گاراهیسار از توابع هایک کوچک و روستاهای آمبدد متداول است. نسبت به گویش های خاربرد و یرزنگا و سباسدیا و یدوگیا وجه بینابینی دارد. گویش غربی است از شعبه ke

49- گویش شاداخ (Satax) – این گویش تقریباً در 58 روستای ارمنی نشین شاداخ متداول است. (قبلاً به نام رشد و نیک در جنوب دریاچه وان مشهور بود) بعضی از زبان شناسان آن را گویش محاوره ای شهر وان محسوب می نمایند. این گویش غربی است از شعبه ke

50- گویش وزم (Vozm) – این گویش در روستای وزم متداول بوده است (در ارمنستان غربی در نزدیکی های باغش). بعضی از زبان شناسان آن را گویش محاوره ای و یا شعبه ای از گویش وان می دانند.

51- گویش ردستوی (Rodst oy)- ارامنه ردستوی به این گویش مکالمه کرده اند. نزدیک به گویش استانبول است. این گویش غربی است از شعبه ke

52- گویش ساسون (Sasun) – این گویش در ساسون و بعضی از روستاهای ارمنی نیشین اطراف آن متداول بوده است و اکنون یک قسمت از اهالی تالین و آشداراک به این گویش محاوره می کنند. این گویش غربی است از شعبهke

53- گویش سباستیا (Sebastia)- این گویش در شهر سباستیا از توابع ها یک کوچک و بعضی روستاهای ارمنی نشین اطراف آن متداول بوده است. این گویش غربی است از شعبه ke

54- گویش سیونیک (Syunik)- مراجعه شود به گویش گوریس

55- گویش سوریه (Siriya-Syuriya)- این گویش شامل گویش های آرامو، کابوسیه، سودیا و کساب است و به عنوان گویش آندیوک و یا کساب/سودیا معروف است. این گویش غربی است از شعبه ke

56- گویش سودیا (Sovediya) – این گویش در روستای ارمنی نیشین سودیا متداول بوده است و گویش غربی است از شعبه ke

57- گویش سوچاوا (Sucava) – مراجعه شود به گویش آردیال

58- گویش وان (Van) – این گویش در شهر وان و توابع آن متداول بوده است. این گویش غربی است از شعبه ke

59 – گویش دیگراناگرد (Tikranakert)- این گویش در شهر دیگراناگرد و روستاهای اطراف آن متداول بوده است، گویش غربی است از شعبه ke

60- گویش طرابوزان (Trapizon)- این گویش در شهر طرابوزان و بعضی از روستاهای اطراف آن متداول بوده است و با گویش استانبول شباهت بسیار دارد. این گویش غربی است از شعبه ke

61- گویش ارومیه (Urumiya)- این گویش قبلاً شعبه ای از گویش مراغه محسوب می شدو در مواردی با گویش وان وجه مشترک دارد. بصورت دو گویش اصلی ارومیه و خوی ظاهر می شود. بعنوان گویش خوی نیز معروف است. این گویش شرقی است از شعبهs

62- گویش کابوسیه (Kabusie)- این گویش در روستای کابوسیه در غرب اندیوک متداول بوده است. بعضی ها آن را گویش محاوره ای آندیوک (کساب/سودیا) می دانند. این گویش غربی است از شعبه ke

63- گویش کساب (Kesab) – این گویش در ناحیه کساب (در نزدیکی آندیوک قدیم و در همسایگی سودیا) متداول بوده است و با گویش های سودیا و زیتون و هاجن قرابت دارد. بعضی ها آن را گویش محاوره ای آندیوک (کساب/سودیا) می دانند. این گویش غربی است از شعبه

64- گویش اردو (Ordu) – این گویش در سواحل دریای سیاه متداول بوده است و غربی است از شعبه ke

این 64 گویش را نیز می توان به دو دسته از لحاظ میزان گسترش و اهمیت ساختاری اصلی و فرعی تقسیم کرد.

از این 64 گویش 6 گویش در ایران متداول است که به شرح زیر هستند:

1- گویش تبریز2- گویش خوی 3- گویش قراباغ 4- گویش مراغه 5- گویش جلفا اصفهان 6- گویش ارومیه

توضیح: برای آوانویسی اسامی مربوط به گویش ها و محل ها از الفبای آوانویسی هیوبشمان استفاده شده است به شرح زیر:

1- انسداد جزء عقب نوک زبان با پیشکام

2- نوک زبانی/دندانی مرکب

3- نوک زبانی/پیشکامی مرکب

4- لب پائین قدری به طرف جلو متوجه می شود

5- انسداد جزء عقب نوک زبان با پیشکام – مرکب

6- انسداد نوک زبان با دندان

7- نوک زبان پشت دندان ها پهن می شود و انسدادی است – مرکب

منابع:

1- عباس آراین پور کاشانی، فرهنگ کامل جدید انگلیسی-فارسی، تهران 1369

2- ه.ز. بدروسیان، فرهنگ زبان شناسی ارمنی، ایروان، 1987

3- ه. پاسدرماجیان، تاریخ ارمنستان، ترجمه محمد قاضی، تهران، 1366

4- ناتل خانلری، تاریخ زبان فارسی، تهران، 1365

5- خ. گریگوریان، فرهنگ جیبی انگلیسی-ارمنی و ارمنی-انگلیسی، تهران 1381

6- محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران 1379

7- ه. منصوریان، فرهنگ فارسی-ارمنی،1357