|
معماری صخره ای در ایران و جهان قدمتی طولانی دارد و بسیاری از عوامل اقلیمی، تدافعی، فرهنگی و … زمینه ساز پیدایش زیباترین نمونه های معماری از این نوع شده است. در میان نمونه های صخره ای، مقابر صخره ای به علت باورها و اعتقادات موجود در دل فرهنگ ها و تمدن های پیشین جایگاهی ویژه دارند. استان آذربایجان غربی، به علت واقع شدن درمحل تلاقی رشته کوه های البرز و زاگرس و برخورداری ازطبیعتی کوهستانی از یک سو و نیز سکونت تمدن های درخشانی چون مادها، اورارتوها، مانا ها و … در این منطقه از سوی دیگر، نمونه های بکری از معماری مقابر صخره ای را در خود جای داده است. این نوشتار در نظر دارد تا شانزده مورد از مقابر صخره ای استان آذربایجان غربی را به لحاظ دورۀ تاریخی، شکل، ویژگی های معماری و موقعیت و پراکنش جغرافیایی مورد بررسی قرار دهد. علاوه بر موارد بررسی شده در این نوشتار گوردخمه های شیطان آباد میاندوآب، قوشجی و قارلی دام ارومیه نیز از جمله گوردخمه های اورارتویی این استان هستند که به دلیل آنکه تا کنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت نرسیده اند مدارک کافی برای معرفی آنها در این مقاله در دست نبود. امید که در پژوهش های آتی امکان بررسی سه مورد اخیر فراهم شود. گوردخمۀ اسماعیل آقا، ارومیه[3] در فاصلۀ هجده کیلومتری شمال غربی شهرستان ارومیه، به فاصلۀ نسبتاً کمی از جادۀ سرو، در مجاورت روستاهای اسماعیل آقا و تمتمان بر بالای رشته کوهی بقایای مجموعۀ اسماعیل آقا قلعه سی به چشم می خورد. این مجموعه شامل بقایای دیوارهای یک قلعۀ اورارتویی و دو گوردخمۀ هم دورۀ آن است. گوردخمه ها در جنوب غربی مجموعه و درون سنگ های زمخت و ناهموار تراشیده شده اند. ـ گوردخمه 1: این گوردخمه از دو بخش مجزا تشکیل شده است که بخش نخست به منزلۀ حیاط آن است و بخش دیگر اتاقک اصلی را شامل می شود و ورودی گوردخمه از بالاست. ابعاد بخش حیاط مانند 2× 2 ×2 متر است و ورود به اتاقک اصلی از طریق دهلیز کوچک تری به شکل مستطیل به ابعاد 92 × 50 × 50 سانتی متر امکان پذیر است. در گوشۀ دهلیز، آثار حفرۀ کوچکی به چشم می خورد که به نظر می رسد به منزلۀ پاشنۀ دری، احتمالاً سنگی، از آن استفاده می شده است. اتاقک اصلی را با انحنای اندکی نسبت به حیاط در فضایی به ابعاد 2/1 × 2/3 × 2 متر تراشیده اند. سقف آن تخت و صاف است و تزیین خاصی در آن به چشم نمی خورد. تنها در سه ضلع اتاقک طاقچه های چهارگوشی به عمق هفتاد سانتی متر تعبیه شده است. ـ گوردخمه 2: اندکی پایین تر از گوردخمۀ نخست، گوردخمۀ دیگری قرار گرفته که همانند نمونۀ قبلی از دو بخش مجزا تشکیل شده. بخش اول به منزلۀ حیاط و بخش دوم خود اتاقک است. ورودی این گوردخمه نیز از بالا تعبیه شده. بخش حیاط مانند نسبتاً کوچک تر و به ابعاد 1/8 × 1/2 × 2/2 متر است. دهلیز مستطیل شکلی به ابعاد 96 ×54 ×60 سانتی متر حد فاصل بین اتاقک اصلی و حیاط و ورودی به آن است. این اتاقک نیز دارای شکل مکعب مستطیلی با سقف تخت و مسطح به ابعاد 1/8 × 3/2 × 3 متر است و تزیین قابل توجهی در آن به چشم نمی خورد.
گوردخمۀ درۀ خان، ارومیه (فرهاد زاغه سی)  برش و پلان گوردخمه خان مقبرۀ صخره ای درۀ خان، در کیلومتر 37 محور ارومیه ـ اشنویه، در دامنۀ جنوبی کوه واقع شده است. ورودی این مقبرۀ اورارتویی ایوانی به عرض دو متر است که به دو اتاق تو در تو با کشیدگی شمالی ـ جنوبی راه می یابد. ابعاد اتاق اول 2/1 × 2 × 1/75 متر و ابعاد اتاق دوم 1/9×3/2 × 4/1 متر است. یک طاقچۀ بزرگ در دیوار عقبی اتاق دوم به شکل مستطیل وجود دارد و یک طاقچۀ کوچک دیگر نیز در نزدیکی طاقچۀ بزرگ کنده شده که 65 سانتی متر ارتفاع و 54 سانتی متر عرض دارد. عمق طاقچۀ بزرگ 75 سانتی متر و عمق طاقچۀ کوچک تر 25 سانتی متر است. گوردخمۀ سدوک، ارومیه مقبرۀ صخره ای سِدوک، در سی کیلومتری جنوب ارومیه، شامل دو گوردخمۀ اورارتویی است که بر روی هم واقع شده. ابعاد و ورودی این گوردخمه ها نشان می دهد که تاریخ ساخت آنها با هم متفاوت است. محوطه ای به ابعاد 3/5 × 4 متر در ضلع جنوبی آنها قرار گرفته. گوردخمۀ پایینی از دو فضای تو در تو تشکیل شده است. اتاق اول پلانی تقریباً بیضی شکل به ابعاد متوسط 2/4 × 3/2 متر دارد و از ضلع شرقی آن وارد اتاق اصلی مقبره می شویم که پلانی نزدیک به دایره به قطر 2/2 متر دارد. سقف هر دو فضا هلالی شکل و با خیز کم است. ورودی اصلی شکلی قوسی دارد که در قابی مستطیل شکل قرار گرفته. ورودی اتاق اصلی مقبره نیز قوسی شکل است.
گوردخمۀ سنگر، ماکو (ایوان فرهاد) مقبرۀ صخره ای سنگر در نه کیلومتری شمال ماکو و در دو کیلومتری شمال روستای سنگر، در دل کوه سنگر واقع شده است. نصرت الله مشکوتی در کتاب بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران این گوردخمه را به دورۀ مادها نسبت می دهد اما بنابر پژوهش های باستان شناختی ولفرم کلایس[4] و گزارش های باستان شناختی بهمن کارگر این مقبرۀ صخره ای بزرگ ترین مقبرۀ صخره ای امپراتوری اورارتو در شمال غرب ایران است. از این نمونه دو مورد مشابه در ترکیه در آلتین تپه و خورخور شناسایی شده. مقبرۀ صخره ای سنگر از حیث تقسیم بندی مقابر صخره ای یک واحد مستقل پیوسته است و با تعبیۀ یک پلکان سنگی جانبی با دژ سنگر مرتبط می شود. فضاهای این گوردخمه شامل ورودی، به ابعاد 2/2× 6/2 متر؛ اتاق اصلی، به ابعاد 15 × 3/9× 5/45 متر؛ و دو اتاق فرعی، در ضلع شرقی اتاق اصلی، به ابعاد 2/95 × 2/7 متر و 2/6 × 2/8 متر است. اتاق اصلی سه طاقچه در ضلع غربی و یک طاقچۀ بزرگ تر در ضلع جنوبی دارد که سطح طاقچۀ بزرگ جنوبی چهل سانتی متر بلندتر از کف مقبره است. سقف همگی طاقچه ها قوس نیم دایره دارد. یک طاقچۀ کوچک نیز در ضلع شرقی یکی از اتاق های فرعی واقع شده. از ویژگی های بارز این گوردخمه پله های کنده شده در محوطۀ مقبره است که با گوردخمۀ قلعۀ وان قابل مقایسه است. [5]
گوردخمۀ دلیک داش، چالدران مقبرۀ صخره ای دلیک داش[6] در حومۀ چالدران در جوار روستای کوهپایه ای دلیک داش در ضلع جنوبی صخره ای آهکی واقع شده است. این گوردخمۀ اورارتویی در قسمت پایین یک قلعۀ کوچک اورارتویی قرار گرفته و شامل یک ورودی به ابعاد 2/2 × 2/3 متر با سقف تخت و یک اتاقک مستقل به ابعاد 4/2 × 5 متر با سقف مسطح است.
گوردخمـۀ شدی، پلدشت مقبرۀ صخره ای شدی[7] در حومۀ پلدشت در کنار حجاری ای صخره ای و قلعه ای از دورۀ اورارتو واقع شده است. ورودی مقبره در ضلع جنوبی قرار دارد و شامل چند پله و محوطه ای مربع شکل است. فضای اصلی اتاقی مربع شکل است که دو طاقچه در دو ضلع شرقی و غربی آن تعبیه کرده اند. سقف اتاق اصلی مقبره و ورودی این اتاق به صورت مسطح اجرا شده است. گوردخمۀ چیر، قره ضیاءالدین  پلان گوردخمه چیر مقبرۀ صخره ای چیر[8] در حومۀ شهرستان قره ضیاء الدین در جوار روستای چیر بر فراز یک واریز بزرگ سنگی از نوع آهکی ساخته شده. این گوردخمۀ اورارتویی شامل دو اتاقک تو در توی سنگی است. اتاقک اول پلانی ذوزنقه ای شکل به ابعاد متوسط 5/2 × 5 متر دارد و ارتفاع آن 1/65 متر است. ورودی، در ضلع جنوبی این اتاقک قرار گرفته است. در ضلع شمالی آن، ورودی اتاقک دوم واقع شده. اتاقک دوم نیز به ابعاد متوسط 4/5× 5 متر و ارتفاع 1/4 متر است. سقف ورودی اتاقک اول تخت و سقف اتاقک دوم هلالی شکل است. گوردخمۀ قارنی یارخ، سلماس مقبرۀ صخره ای قارنی یارخ[9] در پانزده کیلومتری جنوب غربی سلماس در روستای محلم[10] در جوار یک قلعۀ اورارتویی واقع شده است. «این مقبرۀ صخره ای شامل یک اتاق مستطیل شکل به ابعاد 1/1 × 2/25 × 5/5 متر می باشد. در کنار دیوارها نیمکتی سنگی به ارتفاع 152 سانتی متر و عرض 60 سانتی متر وجود دارد. این نیمکت در اضلاع دیگر طولانی تر بوده ولی در یک ضلع توسط ورودی قطع شده است».[11] در کف اتاق آبراهه ای به عمق ده سانتی متر بدون مجرای خروجی کنده اند. ورودی اتاق در ضلع جنوبی آن واقع شده و مستطیلی به ابعاد 1/4×1/9 متر و ارتفاع دست کم 5 متر است. هر چند بقایای معماری این اثر به طور یقین مربوط به اورارتوهاست اما در خصوص قبر موجود در آن به لحاظ اینکه با رسوم تدفین اورارتویی همخوانی ندارد (مانند وجود آبراهه در کف اتاق بدون مجرای خروجی و نیمکت های باریک) نمی توان اظهار نظری کرد. در این محوطه غیر از این مقبره گوردخمۀ دیگری نیز وجود دارد که تا کنون بررسی نشده است.
گوردخمه های چهریق، سلماس گوردخمه های چهریق[12] در سی کیلومتری جنوب غربی سلماس در جوار روستای چهریق واقع شده اند. این مقبره های صخره ای در ارتفاع سی متری کوه سنگی چهریق کنده شده و در مجموع شامل سه اتاق است که دوتای آنها سالم مانده و ورودی یکی از آنها بر اثر ریزش کوه مسدود شده است. ـ مقبرۀ 1: این مقبره پلانی ذوزنقه ای شکل به ابعاد متوسط 5× 5/5 متر و ارتفاع 3/4 متر دارد. ـ مقبرۀ 2: این مقبره پلانی نامنظم به ابعاد متوسط 6/5 × 5 متر و ارتفاع 2/4 متر دارد. ورودی این مقبره در ضلع جنوبی واقع شده و سه فضای جانبی کوچک دیگر در اضلاع شمالی، غربی و شرقی آن قرار گرفته است.
گوردخمۀ هدر، سلماس روستای هدر[13] در پانزده کیلومتری شمال غرب سلماس در کنار رودخانۀ فصلی درۀ ایل سویی واقع شده. در پنج کیلومتری این روستا به طرف غرب دو مقبرۀ صخره ای قرار گرفته است. ـ مقبرۀ 1: این مقبره شامل یک فضای ورودی در ضلع جنوبی با پلانی تقریباً دایره شکل به ابعاد متوسط 5/3 ×3 متر و سه اتاق است که ورود به آنها از طریق این فضای ورودی میسر می شود. سقف اتاق ها تخت نیست و سطح دیوارها نیز به صورت نا منظم اجرا شده که می توانــد به دلیل نا تمام ماندن کار باشد. ابعاد اتاق هــا به ترتیب 2/6 × 2/5 متر و 2/3×2 متر و 3× 2/8 متر است. درگاه ورودی هر سه اتاق به صورت تخت اجرا شده است. ـ مقبرۀ2: این مقبره پایین تر از مقبره شمارۀ 1 قرار گرفته و شامل یک پیش ورودی در ضلع جنوبی و یک فضای مستطیل شکل (تالار) به ابعاد 10×5/2 متر است که بر خلاف مقبرۀ1 بسیار صاف و منظم اجرا شده است. در انتهای این تالار، حفره ای وجود دارد که گمان می رود محل پله هایی برای ورود به طبقۀ زیرین بوده. دور تا دور این فضا سکوهایی تعبیه شده که در قسمت هایی از بین رفته است. اتاق اصلی مقبره در ضلع شرقی این فضا واقع شده و پلانی مستطیل شکل به ابعاد 2/8 × 3/9 متر دارد. پوشش سقف هر دو فضا تخت و بسیار منظم اجرا شده است.
گوردخمۀ بی بی کند، شاهین دژ مقبرۀ دخمه ای بی بی کند در حومۀ شاهین دژ در دامنۀ کوه بی بی کند و در کنار روستایی به همین نام واقع شده. این گوردخمه شامل چندین اتاق تو در تو با راهروهای باریک ارتباطی و یک مدخل سنگی است. از مدخل ورودی وارد اتاقی به شکل چهار ضلعی نا منظم به ابعاد متوسط 5/2 × 3 متر می شویم. اتاق میانی پلانی مستطیل شکل به ابعاد 8/8 ×3/1 متر دارد و در منتها الیه شرقی آن دو اتاق کوچک تر تعبیه شده است. پلان اتاق اول ذوزنقه ای و پلان اتاق دوم مربع شکل است. شمالی ترین اتاق مجموعه، با ابعاد 4/8 × 4/8 متر، یک متر با اتاق قبلی اختلاف سطح دارد و پایین تر است و در گوشۀ شمال غربی آن اتاقی کوچک با پلان مستطیل شکل به ابعاد 1 × 1/8 متر حجاری شده. از بررسی ویژگی های معماری این مجموعۀ دست کَند چنین بر می آید که الگوی آن با الگوی گوردخمه های اورارتویی متفاوت است. بررسی هایی که تاکنون صورت گرفته قدمت این مجموعه را تا هزارۀ اول پیش از میلاد تخمین می زند. موقعیت جغرافیایی این اثر نیز، که در جنوب استان واقع شده، احتمال منسوب بودن آن را به دورۀ اورارتو منسوخ می سازد. تخمین دقیق تر دورۀ تاریخی این گوردخمه نیازمند بررسی های باستان شناختی بیشتر است.
گوردخمۀ فخریگاه، مهاباد مقبرۀ صخره ای فخریگاه در شمال غربی مهاباد در کیلومتر هفت جادۀ مهاباد میاندوآب واقع شده است و با توجه به الگوهای مشابه قدمت آن به دورۀ ماد می رسد. این گوردخمه فاقد فضای ورودی بوده و شامل ایوان و اتاق اصلی مقبره است. «اتاق مقبره دارای دو ستون آزاد می باشد که پاستون ها به شکل مکعب حجاری شده اند. این مقبره فاقد مدخل ورودی بوده و در ایوان آن دو ستون سنگی ایجاد شده که پاستون ها شبیه گلدان وارونه می باشند. به اندازۀ عرض ایوان یک سالن نیز در داخل مقبره به وجود آمده که با دو پله جرزدار از هم جدا می شوند. احتمالاً، اتاق جلویی جهت انجام مراسم تدفین ایجاد گردیده و در اتاق بعدی سه قبر مستطیل شکل به چشم می خورد که یک قبر بزرگ به صورت افقی و دو قبر کوچک به طور عمود بر ایوان در آن تراشیده شده اند. قبرهایی که در گوردخمه در دل سنگ تراشیده شده است به عمق پنجاه سانتی متر می باشند».[14]
گوردخمۀ تل تخت ناناس، ارومیه مقبرۀ صخره ای معروف به تل تخت ناناس شامل بقایای یک قلعۀ نظامی اورارتویی به همراه پله های صخره ای ارزشمندی است که در روستای ناناس از توابع دیزج دول[15] ارومیه و در کوه معروف به تخته قلعه قرار گرفته. شکل کلی گوردخمه به صورت مربع شکل است که در نحوۀ ایجاد آن زوایای قائمه گوشۀ اتاقک کاملاً مراعات شده و سقف مسطح و تخت به همراه سه طاقچۀ مستطیل شکل کم عمق در سه ضلع دارد. شکل ورودی مقبره مستطیلی است و در کنار آن ردیفی از پله های صخره ای ایجاد شده که با مهارت و استادی تراش داده شده اند. [16]
گوردخمه های سماقان(فرهاد تراش) ـ شاهین دژ مجموعه اتاق های سنگی سماقان[17] در روستای کوچک سماقان، از توابع شهرستان شاهین دژ استان آذربایجان غربی، در ضلع جنوبی کوهی موسوم به فرهاد تراش و دردامنۀ حدود ده متری کوه ایجاد شده اند. مجموعۀ سماقان دارای هفت اتاق سنگی با پلان مستطیل شکل است که ارتفاع ورودی آنها کم و در حدود نیم متر است. ارتفاع داخلی چهار اتاق 1/80 سانتی متر، دو اتاق دیگر 1/60 سانتی متر و یکی از اتاق ها 1/95 سانتی متر است که با فاصلۀ کمی از یکدیگر در دل کوه کنده شده اند. این مجموعه متعلق به هزارۀ اول پیش از میلاد است و در زمان احداث، کاربرد مقبره ای داشته اما در دوره های بعد به منزلۀ محل مسکونی مورد استفاده قرار گرفته است. [18]
گوردخمۀ ورهرام، پلدشت  پلان و مقاطع مختلف مقبره شماره 1 ورهرام این اثر در حاشیۀ رودخانۀ ارس در مرز ایران و نخجوان، در پنج کیلومتری جنوب شوتلو،[19] قرار دارد. دژ نظامی و محوطۀ استقراری در این محل در تپه های دامنۀ کوه کوچوک اغری[20] بنا شده است. ساختمان شامل سه اتاق مستطیلی است که در جهت شمالی ـ جنوبی واقع شده اند. اتاق میانی به نسبت دیگر اتاق ها بزرگ تر و به ابعاد 4/80 × 5/10 متر ایجاد شده و حالت مرکزی دارد. اتاق شمالی به ابعاد 3/40 × 2/50متر و اتاق جنوبی به ابعاد 3/10 × 2/20 متر ایجاد شده و ورود به آنها از طریق راهروهای مستطیلی میسر است. سقف اتاق ها مسطح تراشیده شده و در آنها، اثری از طاقچه دیده نمی شود. یک پیشخوان در ابتدای ورودی و سپس ردیفی از پله های صخره ای که با مهارت تراشیده شده اند مسیر دسترسی به گوردخمه است. در اطراف گوردخمه، دژی اورارتویی با برج ها و باستیون هایی[21] که در فواصل معین به درون و بیرون حصار پیش رفتگی دارد ایجاد شده و در سطح محوطه نیز سفال هایی اورارتویی پراکنده است. [22] علاوه بر آن در کنار دیوار دژ و نزدیک مقبرۀ قبلی دو گوردخمۀ دیگر ایجاد شده که یکی از آنها دو اتاق و دیگری یک اتاق به ابعاد 5 × 8 متر دارد. به نظر کلایس مقبرۀ اخیر از تکامل یک غار طبیعی به وجود آمده، هر چند استفاده از غار طبیعی در ساخت گوردخمه های اورارتویی امری غیر معمول و غیر عادی است. [23] گوردخمۀ زنجیرقلعۀ تمر، سلماس این اثر در چهارده کیلومتری جنوب سلماس و چهار کیلومتری غرب محور سلماس ـ ارومیه به طرف روستای تامار[24] و در کنار رودخانه قرار گرفته است. مقبره در جهت شرقی ـ غربی ساخته شده و شامل اتاقی به ابعاد 3/40 × 2/50 متر و ارتفاع 1/80 متر است. ورودی مقبره به صورت مستطیل شکل و خشن به ابعاد 77 × 157 سانتی متر تراشیده شده و سقف گوردخمه مسطح و خشن است و اثری از طاقچه در دیواره های داخلی به چشم نمی خورد. این مقبره احتمالاً نیمه کاره رها و یا نیمی از آن ویران شده است. [25]  پلان مقبره تمر سلماس جمع بندی و نتیجه گیری بررسی شانزده مورد گوردخمه ای که معرفی شد نشان می دهد که به جز گوردخمۀ فخریگاه، که قدمت آن به دورۀ ماد می رسد و گوردخمۀ بی بی کند و سماقان شاهین دژ، که قدمت آن احتمالاً به پیش از دورۀ اورارتو می رسد، سیزده مورد از گوردخمه های معرفی شده مقابر صخره ای اورارتویی هستند. نگاهی به پراکندگی جغرافیایی گوردخمه های اورارتویی بررسی شده و نیز قلمرو امپراتوری اورارتو بیانگر این نکته است که گوردخمه های اورارتویی استان عمدتاً در ارومیه و شهرهای شمال استان واقع شده اند. معماران اورارتویی معمولا در انتخاب مکان برای ایجاد این گونه مقبره ها از کوه های آهکی یا رسوبی و نیز صخره سنگ های یکپارچۀ سنگی در نقاط کور اما مسلط به دشت یا زمین های مجاور اطراف استفاده کرده اند. در تمام کوه هایی هم که این گونه مقبره های صخره ای در آنها دیده شده سنگوارۀ جانوران مربوط به دوران سوم زمین شناسی خصوصاً دو کفه ای ها یافت می شود. در ذکر مشخصات این گور های صخره ای باید گفت که استفاده از یک سمت معین برای مقبره سازان مورد توجه نبوده است زیرا سردر سنگی و ورودی تمام این مقبره ها در منطقه رو به جهت های مختلفی است اما ایجاد سقف به صورت مسطح موردی است که در کلیۀ آنها و بدون استثنا به طور یکسان مراعات شده است[26] در اطراف تمام این قبرهای صخره ای، سفال های اورارتویی به ویژه نوع قرمز براق آن پراکنده است. به نظر می رسد اختلاف معماری در مقبره های صخره ای با پلان های متفاوت نشانه ای از وجود قبایل متعدد اورارتویی است که تحت نظام اولیگارشی اداره می شدند. [27] مقابر صخره ای اورارتویی را، به اعتبار واحدهای ایجاد شده، به شرح زیر می توان تقسیم بندی کرد:
2. مقبره های صخره ای تک واحدی پیوسته: در این گروه مقبره هایی که دارای دو اتاقک یا ترکیب اتاقک با حیاط چهارگوش هستند قرار می گیرند و معمولاً یا اتاقک دوم در پشت آن تعبیه شده و یا اینکه به طور جانبی در کنار آن ساخته شده است و در هر دو مورد ارتباط اصلی به وسیلۀ سردر سنگی از طریق اتاق اول است. مقبره های صخره ای شدی، اسماعیل آقا، سنگر، چیر، هدر، سدوک و دره خان در این گروه قرار دارند. مقبرۀ شدی طبق کروکی دستی ارائه شده از سوی آقای کارگر در پروندۀ ثبتی اثر در 1364ش در دستۀ مقبره های تک واحدی مستقل جای می گیرد.  نقشه استان آذربایجان غربی و موقعیت مقبره های صخره ای 3. مقبره های صخره ای چند واحدی: در این نوع قبرهای صخره ای، اتاقک چهارگوشی به منزلۀ محوطه مشترک برای اتاقک های داخلی در نظر گرفته شده است و مقبره های صخره ای در پشت آن و در مجاورت یکدیگر با ورودی های مستقل از هم ساخته شده اند و تمام ورودی های مقبره ها به این اتاق باز می شود. از این نوع مقبره سازی فقط یک نمونه در هدر وجود دارد. [28] از بین گوردخمه های بررسی شده گوردخمۀ فخریگاه را شمار بسیاری از باستان شناسان منسوب به دورۀ مادها می دانند. آرامگاه های صخره ای منسوب به مادها را نیز بر حسب نوع نمای ورودی آنها می توان به سه دستۀ گوردخمه های با ستون های آزاد در نمای ورودی، گوردخمه های با نیم ستون در نمای ورودی و گوردخمه های بدون ستون و نیم ستون تقسیم بندی کرد که گوردخمۀ فخریگاه در گروه گوردخمه های با ستون های آزاد در نمای بیرونی جای می گیرد. [29] در نگاه کلی، به نظر می رسد ریشه و منشأ این آرامگاه ها و معماری گوردخمه ای را در فلات ایران باید در گوردخمه های اورارتویی جست و جو کرد. به عبارت دیگر، گوردخمه های ماد صورت تکامل یافته تر مقبره های اورارتویی اند. وجود پلکان، در نمای گوردخمه های اورارتویی، علاوه بر دسترسی به داخل مقبره ها، احتمالاً نقش روحانی نیز داشته است. بیشتر این دخمه ها در کنار دژهای سلطنتی بنا می شده که مدفن پادشاهان و شاهزادگان بوده است. تفاوت در پلان های این گوردخمه ها، از نظر معماری، نشانه ای از نفوذ فرهنگ محلی یا شاید فرهنگ قبایل متعدد اورارتویی بوده است. نبود نقش برجسته در این مقبره ها، برخلاف آنچه بعدها در گوردخمه های مادی به چشم می خورد، حاکی از تفاوت در آیین ها و مناسک مذهبی و دینی این دو تمدن است. استفاده نکردن از ستون در نمای خارجی این دخمه ها نیز بیانگر ساختار ابتدایی آنهاست که البته بعدها در دورۀ ماد و سپس، هخامنشی ستون به شکل پیشرفته در این گوردخمه ها به کار گرفته شد. منابع: اصغر پور سارویی، سمیرا. «معماری گوردخمه ای در تمدن اورارتو». پیمان. ش 62. زمستان 1391: 255ـ277. بایگانی شخصی آقای عیسی عزیزنژاد. بایگانی میراث فرهنگی آذربایجان غربی. پیوتروفسکی، بوریس؛ خطیب شهیدی, حمید. تمدن اورارتو. تهران:پژوهشکدۀ باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور،1383. عباس زاده، مظفر و دیگران. گزارش مقابر اورارتویی آذربایجان غربی. آرشیو فنی میراث فرهنگی آذربایجان غربی، 1378 (چاپ نشده). سرفراز، علی اکبر؛ فیروزمندی، بهمن. مجموعه دروس باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. تهران: مارلیک، 1375. کارگر، بهمن. « مقابر اورارتویی در آذربایجان غربی». باستان شناسی و تاریخ. س3. ش2. 1368: 55 ـ 57. کلایس، ولفرام. «شهرهای اورارتو»، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، در محمد یوسف کیانی. نظری اجمالی بر شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران: جهاد دانشگاهی، 1365. خان محمدی بهروز. «نگاهی به مجموعۀ باستانی قلعۀ اسماعیل آقا». باستان پژوهی. ش 4. پاییز و زمستان 1386: 89 ـ 96. حاجی زاده، کریم. «بررسی استقرارهای اورارتویی در شمال غرب ایران»، پایان نامه کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، 1374. پی نوشت ها: 1ـ کارشناس ارشد معماری و عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور. 2ـ کارشناس ارشد باستان شناسی ادارۀ کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی. Wolfram Kleiss3ـ 4ـ برای اطلاعات بیشتر در خصوص گوردخمۀ سنگر ر.ک: کریم حاجی زاده، «بررسی استقرارهای اورارتویی در شمال غرب ایران»، (پایان نامه کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، 1374)، ص 136 ـ 138. Delik Dash5ـ [1]1. sheddi 6ـ 2. cheer 7ـ [1]1. gharni yarikh 8ـ 2. mahlam9ـ 10ـ حاجی زاده، همان، ص148. [1] 1. chehrigh 11ـ [1]1. hodar 12ـ 13ـ علی اکبر سرفراز و بهمن فیروز مندی، مجموعۀ دروس باستان شناسی و هنر دوران تاریخی (تهران: مارلیک، 1375)، ص 99 و 100. [1]1. dizaj e dol 14ـ 15ـ (گزارش ثبتی1363). [1]1. somaghan 16ـ 17ـ (گزارش ثبتی 1381). [1]1. shotlu 18ـ 2. kuchuk aghri 19ـ 20ـ باستیون یا باستیان: قلعه ای که در آن جنگ افزار نگهداری می کردند. Wolfram Kleiss, «Bericht uber Erkundungsfahrten in Iran im Jahre 1970», Archaeologische Mitteilungen Aus Iran (1971), 21ـ Band 4, p. 61. [1]1. ibid.22ـ 23ـ حاجی زاده، همان، ص 142. [1]2. tamar24ـ 25ـ حاجی زاده، همان، ص148. 26ـ بهمن کارگر، « مقابر اورارتویی در آذربایجان غربی»، باستان شناسی و تاریخ، س3، ش2 (1368): 55. 27ـ همان، ص57. 28ـ همان، ص56. 29 برای اطلاعات بیشتر ر.ک: سرفراز و فیروزمندی، همان، ص95. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 68
|
