|
اشاره  ایمن زهری اگر چه این مقاله در 2005م، یعنی پیش از استعفای حسنی مبارک در11فوریه2011 و به قدرت رسیدن محمد مرسی در 17ژوئن 2012 و سرانجام سقوط و برکناری وی و به قدرت رسیدن سیسی در 16ژوئیه 2014 به چاپ رسیده است و بدون شک تمامی این تغییر و تحولات بر روی جامعۀ ارمنی مصر نیز تأثیر گذاشته و از تعداد جمعیت آنها کاسته است اما به دلیل اینکه این تحقیق ما را با حدود یک قرن(1915 ـ 2005م) زندگی جامعۀ ارمنی مصر از لحاظ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آشنا می کند و ما را به سمت تطبیق جوامع مختلف دیاسپورای ارمنی در سراسر جهان، به ویژه ایران، سوق می دهد، بر آن شدیم که ترجمۀ این مقاله را به انجام برسانیم تا کاری هرچند کوچک در راستای دیاسپوراشناسی ارمنی انجام داده باشیم. لازم به ذکر است که آیمن زهری، نویسندۀ مقاله، نیز هدف خود را از تألیف این مقاله چنین بیان می کند:« هدف این مقاله، به دست آوردن] اطلاعات [و مستند ساختن زندگی ارمنیان (فرهنگ، ارتباطات و فنون امرار معاش) است که یک مسئله ای ضروری برای تحقیق محسوب می شود». |
|
ارمنیان ساکن مصر اقلیتی هستند که زبان، مدارس، کلیساها و سازمان اجتماعی مخصوص به خود را دارند. ارمنیان مصری از تحصیلات بالایی برخوردارند اما شمار آنان به دلیل مهاجرت به غرب و تا حدودی نیز ارمنستان به طور چشمگیری رو به کاهش است. یک ارزیابی تقریبی نشان می دهد که تعداد ارمنیان مصر شش هزار نفر است که بسیاری از آنها در قاهره، پایتخت مصر و برخی دیگر نیز در اسکندریه، دومین شهر بزرگ این کشور، ساکن هستند. این مقاله زندگی مصریان ارمنی، مهاجرت آنان به مصر در قبل و بعد از قتل عام 1915م و همچنین مهاجرت ارمنیان را از مصر به غرب در نیمۀ دوم قرن بیستم میلادی، بررسی می کند. دیاسپورای ارمنی دیاسپورای ارمنی اصطلاحی است که برای ارمنیانی که خارج از ارمنستان زندگی می کنند، به کار می رود. جمعیت بسیاری از ارمنیان در ایالات متحدۀ امریکا، روسیه، اروپا، خاورمیانه، استرالیا و آمریکای جنوبی زندگی می کنند و با هم دیاسپورای ارمنی را تشکیل می دهند. گسترش دیاسپورا به طور قابل ملاحظه ای متأثر از حوادثی بود که در آغاز قرن بیستم میلادی (1915م) به دست امپراتوری عثمانی رخ داد و معروف به نژادکشی ارمنیان شد[3]. اگرچه آمار دقیقی در دست نیست تقریباً 1/5 میلیون تن از ارمنیان به جمهوری های وابسته به شوروی مهاجرت کردند و در حدود همین تعداد نیز در دیگر نقاط دنیا ساکن شدند. این مقاله، زندگی و جمعیت مصریان ارمنی (که به دلیل مهاجرت به شدت در حال کاهش هستند) را قبل و بعد از نژادکشی ارمنیان در 1915م به دست حکومت عثمانی، مورد بررسی قرار می دهد. جمعیت ارمنیان در مصر در اواسط دهۀ پنجاه قرن بیستم میلادی، چهل هزار تن بوده در حالی که امروزه جمعیت آنان به شش هزار تن رسیده است. مدارکی که حاکی از زندگی ارمنیان در مصر است برای تحقیق حائز اهمیت است. مهاجرت ارمنیان به مصر ابتدا باید مهاجرت ارمنیان را به دو مرحله تقسیم کرد. مرحله اول، مهاجرت پیش از نژادکشی آنها به سرزمین های عثمانی و کشورهای اروپایی و غیره، که مهاجرتی داوطلبانه و اختیاری بوده است و مرحلۀ دوم، مهاجرت اجباری ارمنیان پس از نژاد کشی است که به دلیل احساس خطر بزرگ و عدم اطمینان صورت گرفت. مصر، با داشتن یک جامعۀ بزرگ ارمنی، تا اواسط قرن بیستم میلادی ارمنیان دنیای عرب را رهبری می کرد. ـ مهاجرت اختیاری: پیش از نژاد کشی ارمنیان ارمنستان و مصر طی سال های طولانی تحت حاکمیت دولت هایی مانند پارس، روم و امپراتوری عثمانی بودند و همین وضعیت سبب می شد تا رفت و آمد میان مردم دو سرزمین به آسانی و بدون هیچ قید و شرط سیاسی صورت گیرد. در دوران معاصر، مهاجرت ارمنیان به مصر از اوایل قرن نوزدهم آغاز شد. در دوران حکومت محمدعلی(1805ـ 1849م)، شاهد مهاجرت گستردۀ ارمنیان به مصر هستیم. محمد علی شمار بسیاری از ارمنیان را، به این دلیل که آنان در آن زمان تحصیلات و دانش بالاتری نسبت به مصری ها داشتند، برای کمک به حکومت خود استخدام کرد. در دوران حکومت محمد علی، شاهد ساخته شدن دو کلیسای ارمنی در مصر هستیم، یکی برای ارمنیان ارتدکس و دیگری برای ارمنیان کاتولیک. بغوس یوسفیان[4] (1768ـ 1844م)، تاجر و صراف ارمنی، در1819م عهده دار دیوان تجاری و ناظر امور مالی محمد علی بود. در 1876م، نوبار نوباریان[5] (1825ـ1899م) نخست وزیر مصر مدرن بود. در 1917م، جمعیت کل ارمنیان مقیم مصر 12,854 نفر بوده است. ـ مهاجرت اجباری: پس از نژادکشی ارمنیان در ترکیۀ عثمانی در 1915م مهاجرت ارمنیان پس از نژاد کشی، که در 24 آوریل1915م آغاز شد، نقطۀ عطفی در تاریخ ارمنیان مصر به حساب می آید. جماعات ارمنی و شمار بسیار زیادی از مهاجران و بازماندگان قتل عام و نژادکشی، وارد مصر شدند. طبق داده های سرشماری1927م رشد جمعیت ارمنیان مصر در این سال به اوج خود رسید و تعداد کل ارمنیان به 188, 17 نفر رسید که اغلب آنها در قاهره و اسکندریه سکونت داشتند[6] اما بر طبق برخی از دیگر تخمین های مستقل جمعیت کل ارمنیان در مصر، تا قبل از 1952م، به چهل هزار نفر نیز رسیده است. در حدود 1950م، بیش از 50 درصد از ارمنیان در قلب پایتخت نزدیک به کلیساها، مدارس، باشگاه ها و مراکز تجاری ساکن بودند. در نیمۀ اول قرن بیستم میلادی، دو منطقه به نام های بین السورین[7] و درب الجوِنِنا[8] به ارمنیان اختصاص داده شده بود. از نیمۀ دوم قرن بیستم میلادی، ارمنیان شروع به استقرار در حومۀ شهر قاهره همانند هلوان،[9] مادی،[10] نژا[11] و هلیوپولیس[12]کردند. امروزه هلیوپولیس پایگاه اصلی ارمنیان در قاهره است. [13] ارمنیان در مصر زندگی جدید خود را مدیریت می کردند تا حدی که مصر، با جامعۀ ارمنی قدرتمند خود، تا نیمۀ دوم قرن بیستم میلادی ریاست ارمنیان جهان عرب را بر عهده داشت. پس از انقلاب جمال عبدالناصر در 1952م و گرایش سوسیالیستی این انقلاب و این حقیقت که بیشتر ارمنیان مصر در آن زمان، در بیشتر موارد، به منزلۀ خویش فرما در محلۀ خود کار می کردند روند مهاجرت معکوس در میان آنان شروع شد و آنان به غرب، به طور عمده، به اروپا، ایالات متحدۀ امریکا و استرالیا مهاجرت کردند. به گونه ای که در حال حاضر تنها شش هزار نفر از ارمنیان در مصر، به ویژه در قاهره، سکونت دارند. اما مصر با وجود کاهش جامعۀ ارمنی همچنان به منزلۀ یکی از مراکز فعال و مهم فرهنگی ارمنیان در خاورمیانه به شمار می آید. بیشتر ارمنیان مصر اکنون در قاهره و اسکندریه ساکن هستند. هر چند که جمعیت آنان به دلیل مهاجرت در حال کاهش است. ارمنیان با حمایت یک شبکۀ قوی مهاجرتی به غرب رفتند و این موضوع سبب فشار اقتصادی در مصر شد. انسجام، فرهنگ و ارتباطات ارمنیان مقیم مصر، مانند هر اقلیت دیگری، به دلیل ترس از اختلاط و انقراض در جامعه، تصمیم گرفتند با همکاری یکدیگر تمدن انسانی را در حافظۀ جمعی (ارمنیان) زنده نگه دارند و سنت های خود را به نسل جدید انتقال دهند. [14] امروزه بناهایی مانند باشگاه ها، مدارس و امکانات ورزشی، سبب تقویت روابط میان ارمنیان مصر و احیای میراث اجدادشان می شود. کلیسای ارمنیان و ساختار غیر سیاسی جامعۀ ارمنی نقش بسیار مهمی در اتحاد آنان در مصر دارد. ارمنیان مصر، برخلاف اقلیت ارمنیان در سوریه و لبنان، از مسایل سیاسی دوری می کنند. ارمنیان در بازار کار ارمنیان، در کشورهای مقصد، به دلیل مهارت در صنعت و تجارت توانستند شهرت کسب کنند. آنان در مصر، در بخش های خصوصی به منزلۀ تاجران موفق، صنعتگران ماهر و به ویژه در جواهرسازی و دندان پزشکی(در گذشته) مشغول به کار بودند. ارمنیان در آغاز قرن نوزدهم میلادی با مهارت هایی گسترده در زمینه هایی مانند تجارت و بازرگانی و تسلط به زبان های خارجی وارد مصر شدند. امروزه، ارمنیانی که مسلط به زبان های خارجی هستند در اداره ها و شعبه هایی از سازمان های بین المللی، مانند سفارتخانه های کشورهای خارجی در قاهره، کار می کنند. فرهنگ و ارتباطات اجتماعی جامعۀ ارمنی مکان های بسیاری برای تقویت شبکۀ اجتماعی دارند. ارمنیان دو سازمان خیریه]به نام های[ انجمن صلیب سرخ ارمنیان[15] و اتحادیه عمومی نیکوکاران ارمنی[16] و یک مؤسسۀ فرهنگی به نام انجمن فرهنگی هوسابر[17] را اداره می کنند. جامعۀ ارمنی چهار انجمن اجتماعی و سه باشگاه ورزشی در قاهره و دو انجمن اجتماعی و دو باشگاه ورزشی در اسکندریه دارد. خانه ای برای سالمندان و فعالیت های بسیاری برای جوانان شامل گروه رقص زانگه زور،[18] گروه کُر زوارتنوتس[19] و کُر کودکان دزاغگاسدان[20] وجود دارد. [21] هنرمندان ارمنی سهم قابل توجهی در عرصۀ هنر، موسیقی و صنعت سینمایی مصر دارند. اوهان یعقوب یوستینیان[22] (1913ـ 2001م)، اولین تولید کنندۀ دوربین های فیلم برداری و استودیوهای سینمایی در قاهره و اسکندریه بود. وی همچنین فیلم بردار دوازده فیلم سینمایی مصر در بین سال های 1948 ـ 1957م بود. [23] از میان ستارگان و بازیگران سینمایی مشهور و محبوب می توان به فایروز (پروز آرتین کالفایان) [24] و خواهرش نِلی،[25] لِبلِبا (نونیا کوبلیان) [26] و همچنین میمی جمال (مری نیزار جولیان) [27] اشاره کرد. در عرصۀ موسیقی فؤاد الزهری (فؤاد گرابیت پانوسیان) [28] یکی از معروف ترین آهنگ سازها و موسیقی دانان مصر بود. وی موسیقی350 فیلم سینمایی مصری را تصنیف کرد. آنوشکا[29] نیز یکی از معروف ترین خواننده های ارمنی مصر است. لازم به ذکر است که تعداد بسیاری از مردم مصر نمی دانند که ارمنیان آغازگر این هنرها] در مصر[ بوده اند. زبان و تحصیلات مدرسۀ دینی یقیازاریان[30] اولین مدرسۀ ارمنی در مصر است که در 1828م در بین السورین تأسیس شد. در1854م، این مدرسه به]منطقۀ[درب الجنینا[31] منتقل شد و سپس، نام آن به خورنیان[32] (برگرفته از نام موسی خورنی، مورخ ارمنی) تغییر یافت. در1904م بُغوس نوبارپاشا، شخصیت معروف ارمنی، مدرسۀ خورنیان را به]منطقۀ[ بولاک[33] انتقال داد. وی همچنین، مدرسه و کودکستان ارمنی گالوستیان وارژاران[34] را در1907م تأسیس کرد. امروزه، تنها یک ساختمان و یک زمین بازی در خیابان گالا[35](مرکز قاهره) باقی مانده است. دومین مدرسۀ ارمنی در1890م به دست بغوس یوسفیان، در اسکندریه، تأسیس شد. جدیدترین مدرسۀ ارمنی مدرسۀ نوباریان[36]در هلیوپولیس است که در 1925م به دست بُغوس نوبارپاشا تأسیس] و به جامعۀ ارمنی[ اهدا شده. سرانجام، سه مدرسۀ ارمنی برنامۀ کی ـ12 (K-12) را اجرا کردند. مدارس ارمنی، تا حدودی، از سوی خلیفه گری کلیسای ارمنی مصر حمایت می شوند. آموزش زبان ارمنی، به منظور حفظ این زبان، در جامعۀ ارمنی اهمیت بسیار دارد. علاوه بر این، زبان ارمنی تنها زبانی است که ارمنیان در خانواده و جامعۀ خود از آن استفاده می کنند. روزنامه نگاری روزنامه های ارمنیان در مصر در شمار بیشترین روزنامه هایی قرار دارند که به صورت مستمر در میان دیاسپورای ارمنی منتشر می شوند. آرماونی[37] (به معنی درخت خرما) اولین مجلۀ ارمنی زبان در مصر بود که به دست آبراهام مورادیان[38]در 1865م در قاهره چاپ شد. وی همچنین اولین ویراستار ارمنی در مصر بود. روزنامۀ نغوس[39] (به معنی نیل) در 1889م به دست غووند پاپازیان[40] در اسکندریه منتشر شد. امروزه، دو روزنامه و یک نشریۀ هفتگی در مصر منتشر می شود که کاملاً وابسته به حزب های سیاسی ارمنیان هستند: روزنامۀ هوسابر[41] وابسته به حزب داشناکسوتیون، که در1913م تأسیس شد. ساختمان این روزنامه یکی از کانون های محلی و اصلی ارمنیان در قاهره بود. همچنین، روزنامۀ آرو[42] (به معنی خورشید) وابسته به حزب رامگاوار[43] که در 1915م بنیان گذاشته شد. نشریۀ هفتگی جاهاگیر[44] وابسته به حزب هنچاک[45] که در 1948م تأسیس شد.[46] تنها مشکلی که روزنامه های ارمنی در مصر با آن مواجه هستند، کمبود خواننده است. ممکن است این سؤال منطقی پیش آید که آیا روزنامه نگاران ارمنی با روزنامه نگاران غیر ارمنی در مصر همکاری می کنند؟ در پاسخ باید گفت که غیر از یک کاریکاتوریست معروف ارمنی، الکساندر ساروخان (1898ـ1977م)، دیگران به هیچ عنوان با روزنامه نگاران غیر ارمنی همکاری نکرده اند. کلیسای ارمنیان ارمنیان مصر به دو دستۀ ارتدکس(گریگوریان) و کاتولیک تقسیم می شوند. کاتولیک ها بیشتر ارمنیان مصر را تشکیل می دهند. پنج کلیسای ارمنی در مصر وجود دارد؛ یک کلیسا در اسکندریه و چهار کلیسای دیگر در قاهره: 1ـ کلیسای ارمنیان کاتولیک پاتریارک (اسکندریه) .[47] 2ـ کلیسای ارمنیان مرسلی گریگور روشنگر مقدس(قاهره) .[48] 3ـ کلیسای ارمنیان کاتولیک پاتریارک و حضرت مریم (قاهره) .[49] 4ـ کلیسای ارمنیان مرسلی گریگور روشنگر مقدس(قاهره) .[50] 5ـ کلیسای ارمنیان کاتولیک ترزای مقدس (هلیوپولیس، قاهره) .[51] خلیفه گری کلیسای ارمنی در مصر، زیر نظر اجمیادزین مقدس، حافظ اصلی اموال جامعه مانند اوقاف، املاک (به شکل زمین های کشاورزی) و سایر مستغلات خیران(به شکل میراث) است. مهاجرت به غرب مهاجرت معکوس ارمنیان، نه به وطن، بلکه به غرب از 1956م، پس از تصویب قوانین سوسیالیستی و ملی کردن بسیاری از شرکت های اقتصادی بزرگ در زمان حکومت عبدالناصر، صورت گرفت. از آنجایی که ارمنیان مصر در آن زمان در بخش های خصوصی کار می کردند و مشاغل اصلی و بازار تجارت را در انحصار خود داشتند بیش از کسانی که در بخش کشاورزی و دولتی کار می کردند تحت تأثیر قوانین سوسیالیستی قرار گرفتند. بسیاری از مهاجران، به اشتباه یا درست، به این نتیجه رسیدند که از سوی این تفکر جدید مورد تهدید قرار می گیرند و ]در نتیجه[، شمار بسیاری از آنها کشور را ترک و به غرب مهاجرت کردند. از 1956م، جمعیت کل ارمنیان مصر کاهش یافت. شمار دقیق مهاجران موجود نیست زیرا در سر شماری های پس از انقلاب 1952م مسئلۀ تفکیک نژادها مطرح نبود. آیندۀ ارمنیان در مصر بیشتر ارمنیانی که در حال حاضر مقیم دائمی مصر هستند در این کشور به دنیا آمده اند. داستان های مربوط به فرهنگ عامه و مراسم فرهنگی ارمنی از نسلی به نسل بعد منتقل می شوند. ارمنیان مصری ارمنیانی کامل هستند با یک لایه فرهنگ اضافی]مصری [.]جمعیت] مصر شامل فرعونی ها، قبطی ها، مسیحیان، مسلمانان، ارمنیان، عرب ها، آفریقایی ها و خاورمیانه ای هاست. ارمنیان مصر ترکیبی از تمامی اینها هستند. ارتباط های معین و دائمی ارمنیان مصری در اروپا، کانادا، امریکا و استرالیا، به منزلۀ عوامل جذب کننده و مشکلات اقتصادی در مصر، به منزلۀ عوامل دفع کننده، سبب شده است تا ارمنیان مصری بیشتر از دیگر مصریان به غرب مهاجرت کنند. پی‌نوشت‌ها: 1-این مقاله ترجمه ای است از: Ayman Zohry,« Armenians in Egypt» , in International Union for the Scientific Study of Population XXV IUSSP International Population Conference(18-23 July 2005) . 2- Ayman Zohry جمعیت شناس و جغرافی دان مصری و دارای مدرک دکتری از دانشگاه ساسکس (Sussex). 3- Mohamed Rifaat Al-Imam, Al-Arman fi Masr: 1896-1961 (Cairo: Nubar Printing House, 2003); Stephan Astourian,«The Armenian Genocide: An Introduction», The History Teacher, (1990), 23(2): 111-160. 4- Boghos Youssefian 5- Nubur Nubarian 6- Al-Imam, ibid., ; idem., Taareekh Al-Jalia Al-Armanyia fi Masr (Cairo: The General Egyptian Book Organization, 1999). 7- Bein El -sourein 8- Darb El-Guenena 9- Helwan 10- Maadi 11- Nozha 12-Heliopolis 13- Angèle Kouymjian Kapoïan, L’Egypte vue par des Arméniens (Paris: Editions de la Fondation Singer-Polignac, 1988). 14-Rasha Tarek Habib, «Armenians in Egypt: An Ethnic Minority by Choice» (unpublished MA thesis, Cairo: the American University in Cairo, 2002). 15- Armenian Red Cross Association 16- Armenian General Benevolent Union 17- Houssaber 18- Zange Zoor 19- Zevartnots 20- Dzaghgasdan 21- Fayza Hassan,«Armenians in Egypt», Al-Ahram Weekly, Supplement, Issue No. 430 (Cairo: 20 May1999). 22- Ohan Hagob Justinian 23- Mohamed Rifaat Al-Imam, Al-Arman fi Masr: 1896-1961(Cairo: Nubar Printing House, 2003). 24- Fayrouz (Perouz Artin Kalfayan) 25- Nelly 26- Lebleba (Nonia Kobelian) 27- Mimi Gamal (Mary Nizar Julian) 28- Foad Al-Zahery (Foad Grabit Panosian) 29- Anoushka 30- Yeghiazarian Religious School 31- Darb El- Geneina 32- Khorenian 33- Boulaq 34- Galousdian Varjaran 35- Galaa 36- Nubarian 37- Armaveni 38- Abraham Mouradian 39- Neghos 40- Ghevond Papazian 41- Houssaber 42– Arev 43- Ramgavar 44- jahagir 45- Hentchak 46- Fayza Hassan, ibid. 47- Armenian Catholic Patriarchate (Alexandria) 48- St. Gregory the Illuminator Armenian Apostolic Church (Cairo) 49-Armenian Catholic Patriarchate and the Church of the Assumption (Cairo) 50- Sourp Grigor Lousavoritch Armenian Apostolic Church (Cairo) 51- St. Therese Armenian Catholic Church (Heliopolis, Cairo) منابع: Al-Imam, Mohamed Rifaat. Al-Arman fi Masr. Cairo: Nubar Printing House, 1995 ـــــــ . Taareekh Al-Jalia Al-Armanyia fi Masr. Cairo: The General Egyptian Book Organization, 1999 ـــــــ . Al-Arman fi Masr: 1896-1961. Cairo: Nubar Printing House, 2003 Astourian, Stephan. «The Armenian Genocide: An Introduction», The History Teacher, 23(2). 1990: 111-160. Habib, Rasha Tarek. «Armenians in Egypt: An Ethnic Minority by Choice». unpublished MA thesis. the American University in Cairo, 2002 Hassan, Fayza.«Armenians in Egypt». Al-Ahram Weekly. Supplement, Issue. no. 430. 20 May, 1999. Kapoïan Kouymjian, Angèle. L’Egypte vue par des Arméniens. Paris: Editions de la Fondation Singer-Polignac, 1988 |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 72
|
