امپراتوری روم در 395م دو پاره شد. بخش شرقی امپراتوری با نام بیزانس، بیزانتیوم یا روم شرقی در ناحیه اتصال دو قاره آسیا و اروپا، در شرق تنگه بسفر و اطراف آن به قدرت رسید. بیزانس برخلاف امپراتوری غربی رومیان که هشتاد سال پس از انفصال منقرض شد، بخش بزرگی از سرزمین روم غربی را نیز متصرف شد(1) ‏و برای هزار سال، تا هجوم اقوام ترک و تاتار به حکومت ادامه داد. مرکز ثقل امپراتوری روم شرقی در شبه جزیره آسیای صغیر مستقر شد که از سه سمت با دریاهای سیاه، اژه (دریای سفید) و مدیترانه (بحر متوسط) محصور و از سمت شرق با ارتفاعات ارمنستان هم‌مرز بود.

امپراتوری بیزانس

مرکز امپراتوری بیزانس به احترام امپراتور کنستانتین یکم(2)، از 330م، کنستانتینوپولیس (شهر کنستانتین یا قسطنطنیه) نام گرفت. این شهر که در ساحل دریای مرمره در نزدیکی تنگه بسفر ـ دربخش اروپایی ترکیه ـ بنا شده، برای شانزده سده مرکز امپراتوری‌های روم شرقی (395ـ1453م) و عثمانی(1453 ـ 1922م) بود و تنها در1930م ، پس از انتقال پایتخت به شهر آنکارا ، رسماً به استانبول تغییر نام داد. از میان فرضیه‌های احتمالی گوناگون در مورد نام این پایتخت، مانند کوشش ناموفق سلطان مصطفی ثالث عثمانی(3) برای تثبیت نام اسلامبول در 1770م، می توان از قابل‌قبول‌ترین آنها یاد کرد. طبق این فرضیه، ریشه نام استانبول در واژه ایستین پولی(4) نهفته که به زبان یونانی « به طرف شهر» معنی می دهد. بخش بزرگ قلمرو امپراتوری بیزانس در سمت شرق این شهر واقع شده بود و به همین سبب این سرزمین را « شرق» یا به زبان یونانی «آناتولی»  نامیدند.

حکومت‌های محلی خود مختار و کشورهای آسیای صغیر درعهد قدیم(5)، نقشۀ سدۀ نوزدهم، بریتانیا.

کنستانتین هفتم، امپراتور بیزانس(6) در کتاب معروف خود به نام اداره امپراتوری، آناتولی در همسایگی ارمنستان، کاپادوکیه، خالد یا و … را شرق امپراتوری خود معرفی کرده.(7)

نام آناتولی در کلیه نقشه‌های چاپ شده در عثمانی تا اواخر سده نوزدهم میلادی، بر روی شبه جزیره آسیای صغیر درج شده است. آناتولی در این نقشه‌ها از سه سمت با آب‌های آزاد و در شرق در کناره تقریبی شاخه شمال شرقی رود فرات از بندر اسکندرون در ساحل مدیترانه در امتداد ماراش، مالاتیا و یرزنکا تا بندر باتومی در ساحل دریای سیاه ، محدود است. تا پیش از تغییر نام در اوان حکومت جمهوری ترکیه، نام آناتولی و آسیای صغیر در غرب فلات ارمنستان به جای یکدیگر به کار می‌رفت. بر همین اساس و مطابق نقشه زیر، آناتولی تنها هفتاد در صد از سرحدات کشور ترکیه کنونی را در بر می‌گیرد. این رویکرد را می‌توان در کلیه نقشه‌های قدیمی‌تر عثمانی نیز مشاهده کرد.

ترکیۀ کنونی و آناتولی

مصطفی بن عبداله یا حاجی خلیفه معروف به کاتب چلبی(8)، مشهورترین تاریخ‌نگار و جغرافی‌دان عثمانی در سده هفدهم میلادی، در کتاب جهان‌نمای(9) خود از ارمنستان و ارمنیان یاد کرده. او که همراه با لشکر عثمانی به مناطق وسیعی در شرق و جنوب آسیای صغیر سفر کرده بود، در نقشه‌های خود از آناتولی، فلات ارمنستان و تاریخ قوم ارمن از هایک ناهاپت، بنیان‌گذار اساطیری آن تا دوره خود نوشته. کاتب چلبی نقشه خود را ولایت ایجیل و قرمان و آناطولی و سیواس نامیده  و از آناتولی به منزله یکی از ولایات شبه جزیره آسیای صغیر واقع در شرق توقات نام برده است.

در این نقشه که در کتاب جهان‌نما ی حاجی خلیفه کاتب چلبی چاپ شده ، بر خلاف روند معمول در  دانش  نقشه‌نگاری کنونی، سمت  شمال در پایین نقشه نشان داده شده و این در حالی است که در سایر نقشه‌های کتاب، عرف نمایش جهت شمال در بالای نقشه، رعایت شده است.

آسیای صغیر شامل آناتولی، کتاب جهان‌نما، چاپ 1732م

در همه نقشـه‌های ترسیم شده در دوره اسلامی، شمـال در پایین نقشـه بوده و در توجـیه این رسـم از دلایل گوناگون نام برده شـده. از جملـه گفتـه شده که چـون قبله در جـنوب بوده و اکثـر سرزمیـن‌های اسلامی در شمال مکه قرار داشته و اکثریت مسلمانان جهان در شمال آن می‌زیسته‌اند،  جهت مکه (قبله) در جنوب را به منزله شمال نقشه ثبت و ترسیم می‌کرده‌اند.

در دو نقشه مربوط به سده نوزدهم دوران امپراتوری عثمانی متعلق به محمود رئیف، نام اقلیم آناطولی به وضوح بر روی شبه جزیره آسیای صغیر در غرب عجمستان (ایران) شامل عراق عجم، آذربایجان و لورستان نقش بسته. کورجیستان، ارظروم، ارمنستان، دیاربکر، الجزیره (میان رودان)، عراق عرب، برشام (شامل سوریه، شام وارض فلسطین) و کوردستان، ولایت‌های عثمانی، در سمت شرقی آسیای صغیر قرار دارند.

سرزمین های تحت استیلای امپراتوری عثمانی بخش آسیایی، 1877م

در سرتاسر تاریخ نقشه‌نگاری عثمانی، درج نام ارمنستان بر روی بخش غربی آن ـ که برای سده‌ها در اشغال عثمانی بوده ـ معمول بود. این روند با تأسیس جمهوری ترکیه و آغاز سردمداری مصطفی کمال آتاترک تغییری کامل یافت. بانیان این حکومت، ترکیه را مأمن اختصاصی ترک‌تباران می‌دانستند و نمی‌توانستند حضور فیزیکی و معنوی شهروندانی با دین و فرهنگ دیگری را مانند ارمنیان، یونانیان و حتی اقلیت سوری، در اقلیم گسترده خود برتابند.

حذف نام ارمنستان از روی نقشه‌ها به دنبال حذف فیزیکی ارمنیان منطقه در حین و پس از جنگ جهانی اول طی سال‌های 1915 ـ 1923م، در دستور کار دولت قرار گرفت. این امر مصادف بود با شکست ترکیه در جنگ و لزوم تعیین مرزهای جدید. در آغاز این دوران، بخش غربی کشور ترکیه در شرق شبه جزیره دوغو آناتولی نامیده شد. از آنجا که دوغو به ترکی معنی شرق می‌دهد و آناتولی هم به یونانی همان معنی را دارد، نام شرق شرق، نامناسب تشخیص داده شد و در فرصت کوتاهی سرتاسر سرزمین ترکیه شامل، آسیای صغیر و ولایات شرقی از جمله ارمنستان بزرگ، آناتولی یا آنادولو نام گرفت.

تنها هدف گسترش نام آناطولی بر روی بلندی‌های ارمنستان(10)، حذف نام ارمنستان و هر آنچه را که یادی از صاحبان این اقلیم دارد، بوده است. تغییر ایجاد شده ناگزیر شبهاتی را نزد نقشه‌برداران برجسته جهان مانند هاینریش کیپرت(11) و جهانگردانی که با تاریخ و جغرافیای تحریف نشده خو گرفته‌اند، ایجاد می‌کند.

هاینریش کیپرت، نقشه‌نگار مشهور آلمانی در طی 1840 ـ 1850م، بارها به میان‌رودان، قفقاز و آسیای صغیر سفر و نقشه‌هایی دقیق از این ناحیه تهیه کرد. در تمام نقشه‌های او نام آناطولی یا آنادولی بر روی نیمه غربی شبه جزیره آسیای صغیر و نام ارمنستان بر روی شرق شبه جزیره در غرب قفقاز نوشته شده. نام‌های امپراتوری عثمانی، آسیای ترک یا ترکیه آسیا را در این نقشه‌ها می‌بینیم، در حالی که در هیچ کدام از نقشه‌ها نام آناتولی بر روی شرق شبه جزیره دیده نمی‌شود.

آناتولی و ارمنستان، هاینریش کیپرت، 1844م

ارمنستان در نقشه‌های کیپرت ناحیه‌ای از کناره رود فرات تا دریاچه سوان را دربر می‌گیرد. بسیاری از نقشه‌های کیپرت به ترکی عثمانی برگردانده شده و با حروف عربی چاپ شده‌اند. در تعدادی از این نقشه‌ها نام ترکیه جای خود را به واژه آناطولی داده و آشکارا نمایانگر هدف عثمانیان در یکپارچه‌سازی سرزمین امپراتوری عثمانی و حذف نام ارمنستان است.

تغییر نام مناطق گوناگون خاستگاه ارمنیان در شرق آسیای صغیر و غرب قفقاز، سابقه‌ای طولانی دارد. این خاستگاه در طول تاریخ مورد اشغال بیگانگان قرار گرفته، تخریب شده و هویتش بارها دستخوش تحریف شده. تاریخ شاهد است که میزان تحریف فرهنگی نسبتی مستقیم با سطح تمدن، عمق ریشه فرهنگی و شعور جمعی اشغالگر دارد. شاهد این گونه تغییرات در زمان استیلای انقلابیون کمونیست بر سرزمینی که پس از انقلاب سرخ شوروی نام گرفت،بوده‌ایم. تغیـیر نام شهـر سن‌پترزبـورگ به لنین‌گراد، تساریتسیـن به استالینگـراد (1925م) و … از این شمارند. تغییر هویت شهرهای مهم ارمنستان مانند گیومری، دومین شهر مهم جمهوری ارمنستان، به آلکساندارپل (1924م) و سپس، به لنیناکان (1990م) و برخی دیگر از مناطق دورافتاده نیز از اقدامات مشابه دولتمردان وقت بوده. آشکار است که هدف متولیان بی ریشه این گونه تغییرات، به فراموشی سپردن گذشتگان و حذف گذشته بوده.

تغییر نام ـ  و تغییر کاربری مکان‌های تاریخی ـ برای تحمیل خواسته‌های سیاسی اجتماعی روند گسترده‌ای در زمان اقتدار امپراتوری عثمانی و وارث آن جمهوری ترکیه داشته. در نتیجه این سیاست در مقابل نام امروزی بسیاری از شهرها و نواحی ترکیه می‌توان شماری از نام‌های قدیمی همان نقطه را دید. در 150 سال گذشته نه تنها تغییر سیاست از امپراتوری به جمهوری و شرکت فعال ترکیه در دو جنگ جهانی، بلکه هر بار نژادکشی، دست‌آویز تکراری دولتمردان برای حذف گذشته بوده. شمار انبوه این تغییرات در کتابی 550 صفحه‌ای توسط نشان سوانیان، محقق ارمنی‌تبار ترکیه، گرد‌آوری و منتشر شده است.

با تبدیل امپراتوری عثمانی به جمهوری ترکیـه در سال‌های 1920م، به تدریـج نام آناتولی بر روی کشـور ترکیه نمایان‌تر شد. هدف حذف نام ارمنستان، بلندی‌های ارمنستان و کردستان از روی نقشه‌ها بود. تغییر رسمی حروف نوشتاری از عربی به لاتین، فرصتی مضاعف برای دست‌اندرکاران تحریف به وجود آورد. یکی دو نسل از شهروندان هر چند ادیب و مطلع ترکیه، نمی‌توانستند به اطلاعات مندرج در نقشه‌های قدیم دست یابند. تطبیق متون آثار ادبی، نظامی و تاریخی با حروف لاتین، وسیله بهینه‌ای بود برای سیاست‌گذاران ترکیه نوین تا در ضمن تغییر خط، آنچه را که سازگار ذائقه و هم رأی سیاست پان‌ترکیسم‌شان است در آثار مکتوب ثبت و نهادینه کنند.

در فرهنگ جهان، تغییر نام در پی تغییر رژیم حاکم معمول نیست. نام سیبری در روزگار روسیه قیصری، اتحاد جماهیر شوروی و حتی در جغرافیای کشور روسیه امروزی پابرجا مانده. سیاست‌گذاران کره پس از دوپاره شدن کشورشان و با وجود دشمنی، نام کره را حفظ کرده‌اند. ولی تغییر نام در ترکیه در زیر پرچم پان‌ترکیسم تا به جایی پیش رفت که در 1941م، کنگره ملی جغرافیای ترکیه، دو خاستگاه دو قوم ارمنی و کرد در شرق ترکیه را آناتولی شرق و آناتولی جنوب غربی نام‌گذاری کردند.

رافائل لمـکین و پـس از او، سازمـان ملل در 1948م، کـوشش در نابـودی هویـت ملـی گروهی از انسان‌ها را در تعریف واژه نژادکشی جای دادند. عثمانی و ترکیه، عاملان نخستین نژادکـشی سده بیستـم، نقـش پر‌رنـگی در الـزام به تعـریف کلامی منـاسب این رفتـار داشتند.

کشتار ارمنیان، اشغال خاستگاه‌های قومی آنها و حذف نام‌های جغرافیایی نهایت روند نژاد کشی نبود. فرهیختگان ترک لزوم حذف کلماتی که ریشه نام ارمنی دارند از متن عنوان‌های رسمی و علمی گیاهان و حیوانات بومی این مناطق را  نیز ضروری دانسته، تحریف فرهنگ جغرافیا را از 1913م آغاز کردند.

انور پاشـا در 1916م برای اعمال نظرات پان‌ترکیسم، طی فتوایـی حـذف کلماتـی را که یادآور نشانـی از اقـوام غیرمسلمان است واجب دانست. این تغییر شامل کلماتی وابسته به فرهنـگ و سنـن ارمنـیان، کـردها، گرجـی‌ها، سوری‌ها، بلغارها، زازاها(12) و حتی عرب‌ها بود.

فعالان ترک محیط زیست نیز از سویی دیگر مدعی هستنـد که عناد با قـوم ترک در گذشتـه چنـان بوده کـه برخی از روی عمد، کلام وابستـه به فرهنـگ ارمنی یا کرد را بر روی انبـوه گونـه‌های طبیعی آناتولی گذارده‌اند.

اسمعیل انور پاشا، فرماندۀ کل قوای عثمانی، از عاملان اصلی نژادکشی ارمنیان و آشوریان

روبــاه قـرمــز Ovis Armeniana(13)، گـوسفنـد وحــشـی Capreolus Armenius Capreolus(14) و Vulpes Vulpes Kurdestanica(15) تنـها سه نمونـه از حـیات وحش بلنـدی‌های ارمنستان و جنوب شرقی شبه جزیره آسیای صغیر هستند که نامشان شامل تحریف فرهنگی ترکیه شده.

جامعه جانورشناسی(16) بین المللی تغییرات اعمال شده از سوی دانشمندان ترک را  تحریف علم شمرده(17) ، مردود دانسته و آن را بخشی از رده‌بندی علمی از نوع ترکی معرفی کرده، در حالیکه مسئولان فرهنگ طبیعی و محیط زیست ایران هرگز لزومی  برای تغییر نام گوسفند از نوع وحشی را که به وفور در شمال غرب ایران و بلندی های ارمنسان یافت می شود، ندیده  و آن را با نام اصلی‌اش،  قوچ ارمنی، می‌شناسند. در انعکاس به شیوه فرهنگ و پیشینه‌سازی تقلبی فرهنگستان ترکیه، جرج گریتی(18)، میکرو بیولوژیست دانشگاه دولتی میشیگان، اظهار امیدواری کرده که متخصصان ترک نام Azotobacter armeniacus, Cystobacter armeniaca یا Actinoplanes armeniacus را در طبقه‌بندی علمی بین‌المللی، به دلیل به کار گرفتن کلامی یادآور وجود نژاد ارمنیان، تغییر ندهند.

پی‌نوشت‌ها:

1. بالکان، آناتولی، شام، میان‌رودان و مصر سرزمین‌های تحت استیلای بیزانس بودند. حکومت بیزانس در دو سده آخرحکومت خود (1200ـ1400م)، به خصوص در روزگار امپراتور ژوستینیانوس توانست بخش بزرگی از سرزمین‌های روم مانند ایتالیا و شمال آفریقا را به قلمرو خود بیافزاید.
2. Constantine the Great (306 – 337)
3. سلطان مصطفی ثالث عثمانی( 1717ـ 1774م)
4. IS-TIN-POLI
5. چهارده ولایت و توابع آناتولی: ارمنستان صغیر، گالاتیا، بفعلونیه، کاپادوکیه، بیتونیا، لوکائونیا، پونتوس، فریجیه، لیدیه، میسیه، پیسیدیه، سیلیسیه، لیسیه و کاریا.
6. کنستانتین هفتم پُرفیروژنیتوس، امپراتور روم شرقی(905 ـ 959م) و نویسنده چهار کتاب.
7. بخش‌های 43 تا 46 کتاب امپراتور به شرح سرزمین ارمنستان اختصاص داده شده.
8. KâtipÇelebi (1609 – 1657)
9. جهان نما  از نخستین کتاب‌هایی بود که در چاپخانه تازه‌تأسیس قسطنطنیه که در 1732م به دست ابراهیم متفرقه، سیاست‌مدار مجارستانی با حروف عربی شروع به کار کرده بود، به چاپ رسید.
10. Armenian Highland
11. Heinrich Kiepert (1818 – 1899)
12. قومی بومی و مسلمان ساکن شرق و جنوب شرقی شبه جزیره آسیای صغیر، معتقد به سنن و باورهای قومی کردی
13. نام علمی: OvisArmeniana / نام تحریف شده: OvisOrientalisAnatolicus
14. نام علمی: capreolusArmeniusCapreolus / نام تحریف شده: CapreoluscuprelusCapreolus
15. نام علمی:VulpesvulpesKurdistanica/ نام تحریف شده:  Vulpesvulpes
16. The International Commission on Zoological Nomenclature (ICZN)
17. Taxonomy Turkish Style
18. George Garrity

منبع:

www.namesforlife.com/10.1601/nm.2715

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 95

سال بیست و پنج | بهار 1400 | 236 صفحه
در این شماره می خوانید: