دربارۀ مهندس هایک میرزایانس و نقش منحصر به فرد ایشان در تحقق و تکامل علم حشره شناسی در ایران و شهرت جهانی استاد بارها در محافل علمی و تخصصی شنیده بودم هرچند که افتخار همنشینی و مصاحبت با ایشان را پیدا نکردم.

استاد میرزایانس در ۱۳۷۸ش با به جا گذاشتن میراثی بزرگ از علم و مهم تر از آن انسانیت و معرفت دارفانی را وداع گفت. مراسم تشییع جنازه در کلیسای سرکیس مقدس تهران با شرکت انبوهی از علما، همکاران، مقامات کشوری، شاگردان و از همه مهم تر شیفتگان استاد برگزار شد و پیکر پاک ایشان در آرامستان ارمنیان به آرامش ابدی رسید.

استاد، محقق و مدرس گران مایه، هایک میرزایانس، در ۱۲۹۹ش در قزوین دیده به جهان گشود. پس از پایان تحصیلات ابتدایی و متوسطه در این شهرستان، به دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه تهران راه یافت و در ۱۳۲۴ش، پس از اتمام تحصیلات دانشگاهی به استخدام وزارت کشاورزی درآمد.

میرزایانس با بهره گیری از تجربیات علمی سه استاد روس ـ پروفسور الکساندروف،[۱] چواخین [۲]و کریوخین[۳]ـ نخستین مرکز تحقیقات حشره شناسی و گیاه شناسی را در ایران پایه گذاری کرد.

زنده یاد میرزایانس از همان روزهای نخست با جدیت و پشتکاری کم نظیر و قابل ستایش و تحمل رنج سفر های طولانی به اقصا نقاط کشور، آن هم با امکانات مالی کم و مشکلات ارتباطی آن زمان، اقدام به جمع آوری و بررسی حشرات مختلف کرد. او با گردآوری اولین نمونه ها مجموعۀ عظیمی از حشرات مختلف را گردآوری کرد که امروزه تعداد آن از چهار میلیون نمونه فراتر رفته است.

آشنایی ایشان با چندین زبان خارجی از جمله روسی، فرانسه و انگلیسی سبب شد که با همکاری و ارتباط با موزه های معروف حشره شناسی جهان و همچنین، حشره شناسان مشهور موزه ای غنی و کتابخانه ای ارزشمند از خود به یادگار گذارد.

هایک میرزایانس از اعضای فعال و پرتلاش و تأثیرگذار انجمن حشره شناسی ایران و از پایه گذاران آن در ۱۳۴۴ش بود. با تأسیس این انجمن بزرگ ترین آرزوی علاقه مندان و متخصصان حشره شناسی به واقعیت پیوست. مهندس میرزایانس نزدیک به دو دهه در هیئت رئیسه و در سمت دبیری نشریۀ انجمن حشره شناسان ایران، با نام نامۀ انجمن، حضوری سازنده داشت.

ایشان بدون شک چهره ای نامدار در سطح بین المللی و از صاحب نظران دانش حشره شناسی محسوب می شوند. گواه این ادعا قرار گرفتن نام ایشان در فهرست برترین جانورشناسان دنیا در قرن بیستم میلادی است. براساس فهرست منتشر شده در ویکیپدیا برترین جانورشناسان قرن بیستم میلادی عبارت اند از: ای. بی. فورد، هیلدا بروس، مارلین پرکینز، نیکلاس تیبرگن، دایان فوسی، فرانسیس فریزر، راشل کارسون، اریک لیتوویت، هایک میرزایانس، ویلیام دی. همیلتون و کزادهل ودینگتنون. [۴]

موزۀ حشره شناسی هایک میرزایانس

موزۀ حشره شناسی در ۱۳۲۴ش به شکل آزمایشگاهی کوچک در وزارت کشاورزی به دست میرزایانس پایه گذاری شد. پس از درگذشت او در ۱۳۷۸ش برای قدرشناسی از بیش از پنج دهه خدمات علمی، پژوهشی و آموزشی ایشان این موزه تحت عنوان موزۀ حشره شناسی هایک میرزایانس[۵] نام گذاری شد.

این موزه از معروف ترین موزه های حشره شناسی جهان به شمار می رود و در حال حاضر، بیش از چهار میلیون نمونه از حشرات ایران و چند هزار نمونه از پروانه های بزرگ نواحی گرمسیری جهان را در خود جای داده است. بخش تحقیقات و رده بندی حشرات، کتابخانه و گنجینۀ حشرات موزه از چند دهه قبل تاکنون مرجع رسمی تشخیص حشرات و آفات است.

مهندس میرزایانس شاگردان و پژوهشگران ارزشمندی را تربیت و به جامعۀ علمی کشور تقدیم کرده است. نگارنده خاطرات و نوشته های فراوانی را از این افراد گرد آورده که در این مقاله به چند نمونه از آن بسنده می کند.

ـ خاطرات سهیلا اخلاصی، مسئول داخلی کتابخانۀ سازمان گیاه پزشکی ایران

« بالاخره امروز همان روزی است که هیچ گاه فکرش را نمی کردم، اینکه بنشینم و به گذشته به گونه ای فکر کنم که بتوانم بنویسم. جریان سیال ذهن هرازگاهی انسان را با خود به این سو و آن سو می کشاند. از گذشته شروع می کند و در آینده ای ناپیدا محو می شود و ذهن، در ترازوی عمر، هرچه سنگ سنگین تر می بیند به کاوش بیشتری از گذشته می پردازد، گذشته ای که مملو از فرازها و فرودها، شکست ها و کامیابی ها، دوستی ها و دوری ها و … است.

بودن در مقاطعی از گذشته، از نگاه ذهنی که به آن می نگرد، پایدارتر است. یکی از شاخه های پایدار حضور انسان هایی است ارزشمند و تأثیرگذار که شاید در عین سادگی تنها کاری که انجام می دهند این است که خودشان هستند!

این نوشتار عینیت ذهنیتی از گذشته است که به منزلۀ شاگرد، همکار، دوست و شاید بتوان گفت فرزند با زنده یاد هایک میرزایانس داشته ام تا شاید بتوان یادی کرد از شخصیت والای این انسان گران قدر آن گونه که من دریافتم.

آنچه شخصیت مهندس میرزایانس را نهادینه و تأثرگذار می کرد سادگی، عشق و دوست داشتن در تمامی ابعاد زندگی بود. در این مسیر، آنچه بر او می گذشت با علاقه ای که ریشه در دوست داشتن داشت همراه می شد. او یاری رسان تمام دستانی بود که به سمت او دراز می شد و توان گفتن نه را در مقابل آنها نداشت. او چیزی را متعلق به خود نمی دانست و تا آخر عمر سندی به نام خود نداشت و هر آنچه داشت همانی بود که دیده می شد. مهندس میرزایانس تبلور نبوغ ارمنیان ایران دوست بود چراکه ارمنیان از ایران دوست ترین اقلیت های مذهبی ایران اند. خوب به یاد دارم که همواره می گفت: ,موطن خود را ترک نکنید،.

او برای من، که سالیانی از عمر خود را با او همراه بودم، کوله باری از تجربه، عشق، محبت و صفا برجای گذاشت. استقامت و پایداری مؤسسه ای که در آن هستیم مدیون تلاش پویا و پیگیری است که مهندس عمری را وقف آن کرد. هنوز در جای جای مؤسسه با چرخش سر می توان او را دید. آیا می توان امید داشت چرخۀ این تلاش در نسل های آینده نیز تکرار شود؟».

ـ خاطرات دکتر ابراهیم ابراهیمی، رئیس بخش رده بندی حشرات سازمان گیاه شناسی ایران

« در اردیبهشت ۱۳۶۸ش در بخش تحقیقات رده بندی حشرات مشغول به کار شدم. مهندس برومند سخت گیر و جدی رئیس بخش بود که همیشه بود و مهندس پازوکی معاون بخش بود که معمولاً نبود اما پیرمرد همیشه بود. با علاقه و نشاط مدام این سو و آن سو می رفت یا خودکاری در دست داشت و چیزی می نوشت یا حشره ای را از اتاقی به اتاق دیگر می برد. خیلی زود پیرمرد بهترین دوست همکار جوان بخش شد. از کار او می پرسید از زندگی اش، از وضع مالی اش، از همه چیز و از همه چیز خودش برای او می گفت، ساده و صمیمی.

این نخستین تصویری است که از مهندس میرزایانس در نظرم است. وجود او در محل کار آن هم زمانی که بی تجربه و جوان بودم موهبتی بود. با علاقه تمام تجربیات سال های دراز تلاش علمی خود را در اختیارم می گذاشت. همواره مشوقم بود و به من اعتماد به نفس می داد. مرا وادار می کرد که زبان فرانسه بیاموزم. می گفت: ,روسی سخت است اما باید الفبای آن را یادت دهم،. می گفت که آلمانی بلد نیستم اما حتماً از کسی یاد بگیر. لحظه ای را به بطالت نمی گذراند. روزی به او گفتم: ,مهندس چرا این همه تلاش می کنی؟، خندید و شعری از وحشی بافقی برایم خواند:

,یا صاحب ننگ و نام می باید بود
یا شهرۀ خاص و عام می باید بود

القصه کمال جهد می باید کرد
در وادی خود تمام می باید بود،

می گفت: ,هرکاره که باشی باید تلاش کنی که در وادی خود تمام باشی،. میرزایانس هنر دوست داشتن را به حد کمال داشت. عاری از بخل و حسد بود. همه را دوست داشت و همه دوستش داشتند. در زمان حال زندگی می کرد و افسوس گذشته را نمی خورد و حرص آینده را نداشت. کینه به دل نمی گرفت و بدی ها را زود فراموش می کرد. این مرد آن قدر سالم زیست که رفتنی داشت سالم و ساده همچون زندگی اش. یادش گرامی و باقی».

ـ خاطرات دکتر عبدالحسین وهاب زاده، بوم شناس[۶] و استاد دانشگاه

«میرزا را بیش از یک بار ندیده بودم آن هم در سفری به کپه داغ که به همراه استادان بیژن دره شوری، هوشنگ ضیایی، بهرام زهراد و جمعی از زیست شناسان صحرایی جوان تر، در مقام دستیاران آنها، رفته بودیم. یک سفر چند روزه برای شناخت او کافی نبود اما همین دیدار کوتاه پیرمرد را در چشم من مردی خوش مشرب، پرتوان، فعال، مصمم و معطوف به هدف ترسیم کرد. صبح ها از همه زودتر برمی خاست با تور حشره گیری خود به دنبال ملخ های جدیدی بود که برای یافتن آنها آمده بود. ساعت ها بی وقفه مشغول جست و جو بود و هربار که دستیاران خود را به چیز دیگری در طبیعت مشغول می دید به آنان هشدار می داد که از مسیر کاری خود منحرف نشوند و سیل زیبایی های طبیعت آنها را با خود نبرد. او از وازریک نظری، که در آن هنگام هنوز جوانی تازه سال و بدون تحصیلات دانشگاهی بود، چنان پروانه شناس منضبط و خبره ای ساخته بود که می توانست در هوا گونۀ آنها را حدس بزند. نظری امروز یکی از پروانه شناسان بنام ایران و صاحب مقالات بسیار و همچنین، کتابی است که راهنمای علاقه مندان و پژوهشگران است.

یک وجه برجسته در شخصیت میرزایانس خالص طلبی او در عرصۀ حرفه ای بود. هرکسی را که در خلال صحبت معلوم می شد در کار علم و پژوهش به ملاحظات دیگر از جمله منصب، پول یا سیاست گوشه چشمی دارد خوش نداشت. در این موارد، اصطلاحی مخصوص به خود داشت که در محکوم ساختن این شیوۀ عمل به کار می برد. او دانشمندی بود که به باور من جامعۀ علمی ما آن چنان که در شأن ایشان بود از وی قدردانی نکرد. دربارۀ او زیاد شنیده ام و اینکه به رغم پیشنهادهای جذاب برای کار در نهادهای علمی معتبر جهانی هرگز کشور خود را ترک نکرد و تلاش های او در بنیان گذاری مؤسسۀ بررسی آفات از آن یک مؤسسۀ علمی معتبر ساخت و بسیاری چیزهای دیگر اما اینها شنیده های من بود از دور. حیطۀ کاری او با من هم پوشانی نداشت و فرصت آشنایی از نزدیک تا پیش از آن سفر برای من فراهم نشده بود. اما در سال های آخر عمر پربار او بختیار این دیدار کوتاه بودم، دیداری که چنان مرا تحت تأثیر جذبۀ او قرار داد که همواره به شاگردانش غبطه می خورم».

آثار علمی هایک میرزایانس

«A harmful bush-cricket from Gorgan area Decorana capitata (Uv.) (Tettigoniidae: Decticinae)”, Journal of Entomological Society of Iran, 10 (1-2) (1990): 37- 42

«Contribution a la connaissance de la faune des derides et Meloides de l’lran”, Entomologie et Phytopathologie Appliquees, 29 (1970): 25-37, 59

«Fauna of Iranian cockroaches (Orthopteroidea: Blattaria)”, Journal of Entomological Society of Iran, Supplement 4 (1986): 1-145

Insects of Iran. The list of Homoptera: Auchenorrhyncha in the insect collection of Plant Pests & Diseases Research Institute (Tehran: Plant Pests & Diseases Research Institute, 1995)

Insects of Iran. The list of Orthoptera in the insect collection of Plant Pests & Diseases Research Institute. Orthoptera (10): Pamphagidae (8) and Pyrgomorphidae (10) (Tehran: Plant Pests & Diseases Research Institute, 1998)

«List of Auchenorrhyncha (Homoptera) from Province of Fars (1)», Journal of Entomological Society of Iran, 3 (1-2) (1976): 110-112

«Three n. genera & four n. species of Orthoptera from Iran”, Journal of Entomological Society of Iran, Supplement 6 (1991): 1-26

(with E. Morales Agacino), “Sur une nouvelle espece du genre Nephoptera Uvarov. 1929 (Orthoptera: Tethigonioidea)”, Entomologie et Phytopathologie Appliquees, 28 (1969): 25-28,28-31

(with G. Radjabi), “First report of Zyginella pulchra Low. as a harmful insect on deciduous fruit trees in Iran”, Entomologie et Phytopathologie Appliquees, 56 (1-2)(1989): 101-103, 29

(with Gh. Kalali), “Contribution a la connaissance de la faune des lepidopteres de l’lran (2)», Entomologie et Phytopathologie Appliquees, 29 (1970): 15-23, 50

(with M.E. Abai), “The oak trees Lepidoptera in Iran”, Journal of Entomological Society of Iran, 1 (2) (1974): 161-167

تاکسون هایی[۷] که به نام مهندس میرزایانس نام گذاری شده اند:

Calydus mirzayani Kaszab (1968) (Coleoptera: Meloidae)

Cicadatra mirzayansi Dlabola (1981) (Hemiptera: Cicadidae)

Chalcopis mirzayansi Hoberlandt & Safavi (1981) (Heteroptera: Pentatomidae)

Euapatura mirza Ebert (1971) (Lepidoptera: Nymphalidae)

Eupholidoptera mirzayani Mofidi-Neyestanak & Quicke (2007) (Orthoptera: Tettigoniidae)

Khayyamia [Iraniobia] mirzayani (Popov, 1951) (Orthoptera: Acrididae)

Laemostenus (Antisphodrus) mirzayani (Morvan, 1973) (Coleoptera: Carabidae)

Limenitis reducta mirzayani Gross & Ebert (1975) (Lepidoptera: Nymphalidae)

Lithodusa mirzayani Unal (2012) (Orthoptera: Tettigoniidae)

Mylabris (Argabris) laticollis ab. mirzayani Kaszab (1968) (Coleoptera: Meloidae)

Maladera (Eusericula) mirzayansi Montreuil & Keith (2009) (Coleoptera: Scarabaeidae)

Peryphus mirzayani Morvan (1973) (Coleoptera: Carabidae)

Phalangonyx mirzayani (Petrovitz, 1968) (Coleoptera: Melolonthidae)

Phragmatobia placida mirzayansi Dubatolov, Vladimir & Zahiri (2005) (Lepidoptera: Arctiidae)

Pristonychus mirzayani Morvan (1974) (Coleoptera: Carabidae)

Psammodromius mirzayani Morvan (1977) (Coleoptera: Carabidae)

Spilococcus mirzayansi (Moghaddam, 2010) (Hemiptera: Coccoidea: Pseudococcidae)

Trechus mirzayani Morvan (1974) (Coleoptera: Carabidae)

Tituboea mirzayani (Lopatin, 1985) (Coleoptera: Chrysomelidae)

Tanyproctus mirzayani Petrovitz (1968) (Coleoptera: Scarabaeidae)

Trichiura mirzayani Ebert (1971) (Lepidoptera: Lasiocampidae)

Zygaena mirzayansi Hofmann & Keil (2010) (Lepidoptera: Zygaenidae)