از نظر تاریخی این سه مقوله، به خصوص در محافل مترقی، تبدیل به ارزش و ‏بدین  سان به هدف و محور نظری و ایدئولوژیک شمار بسیاری از جنبش  های ملی، سیاسی، اجتماعی و ‏فرهنگی مبدل شده  اند. ‏

ما در اینجا تلاش می  کنیم تا رابطۀ این سه را فقط از جنبۀ نظری بررسی و اندرکنش ‏مابین آنها را روشن و در نهایت، قانون نظام  مند حاکم بر آنها را کشف کنیم؛ به عبارت دیگر، ‏هدف ما تعریف جداگانه و منفرد این سه ارزش نیست بلکه می  خواهیم محتوای مجموعۀ هم  زمان ‏و یک  جای آنها را در یک نظام واحد مشخص سازیم و مدلی از اندرکنش این عناصر ارزشی ‏را به دست دهیم.‏

پیش از هر چیز، آنها را به صورت دو به دو در نظر می  گیریم و با استفاده از یک آلگوریتم مناسب می  کوشیم تا اندرکنش یا روابط متقابل هر گروه دو تایی را روشن سازیم. سپس، ‏سعی خواهیم کرد که سه اندرکنش دو به دو یعنی: آزادی ـ عدالت؛ برابری ـ عدالت؛ و برابری ـ آزادی ‏را در یک فضای سه بعدی به تصویر کشیم.‏

ابتدا، رابطۀ آزادی ـ عدالت را در نظر می  گیریم: در مرحلۀ آغازین نمو آزادی، یعنی وقتی ‏آزادی رشد پیدا می  کند، عدالت هم طبعاً بسط می  یابد اما ازیک  نقطه به بعد، که منطبق با نقطه  ای است ‏که ویکتورهوگو و دیگران تعریف مطلوبی از آن به دست داده  اند، با نمو آزادی عدالت کاهش می  یابد. ویکتورهوگو حدود آزادی را چنین تعریف کرده است: «آزادی ما جایی پایان می  یابد، که ‏آزادی دیگران از آن آغاز می  شود». این سخن از مشهورترین سخنان هوگوست که بارها مورد ‏استناد نظریه  پردازان قرار گرفته است. دکتر سید‎ ‎علی محمودی، عضو هیئت علمی و محقق علوم ‏سیاسی، نیز در همین زمینه می  گوید:

«بیشتر‎ ‎فیلسوفان‎ ‎بزرگ،‎ ‎از‎ ‎کانت‎ ‎تا‎ ‎جان‎ ‎استوارت‎ ‎میل،‎ ‎معتقدند‎ ‎که‎ ‎حدود آزادی‎ ‎تا‎ ‎آنجاست‎ ‎که‎ ‎قلمرو‎ ‎آزادی‎ ‎دیگران‎ ‎را‎ ‎مورد‎ ‎تجاوز‎ ‎قرار‎ ‎ندهد؛‎ ‎یعنی،‎ ‎تجاوز‎ ‎به قلمرو‎ ‎دیگران‎ ‎کاری‎ ‎ناعادلانه‎ ‎است‏».[1]

این ناهمسازی[2] مراحل بالاتر در تقابل میان آزادی ـ عدالت را باید به ویژه در ‏رویکرد افراطی  ای که آزادی  های فردی لیبرالیستی در قبال مفهوم عدالت دارد مد نظر قرار داد. در ‏این خصوص چهره  های مطرح تفکر لیبرال، اغلب با مضمونی ذهنی، اشاراتی عمیقاً مشخص داشته  اند؛ برای مثال، فردریش فون هایک،[3] نظریه  پرداز علم اقتصاد و سیاست در این باب تصریح دارد که:

‏‏«هیچ چیز به اندازۀ مبارزاتی که با توهم عدالت اجتماعی انجام شده به دفاع از حقوق آزادی  های ‏فردی صدمه نزده است‏».[4]

گرچه این نظریه  پرداز نامی می  کوشد تا جانبدارانه مسئله اصلی را به نفع ‏لیبرالیسم مطرح سازد اما در اصل به ناهمسازی آزادی ـ عدالت مهر تأیید می  زند. همسازی آزادی ـ ‏عدالت در مراحل نخستین و ناهمسازی در مراحل بالاتری از رشد به زعم ما به شکل مدلی دوبعدی ‏مطابق شکل زیر قابل ارائه است: ‏

در این نمودار نقطۀ ‏Fopt‏ (بهینۀ آزادی) همان نقطه یا مرز تجریدی آزادی است که امانوئل ‏کانت،[5] جان‎ ‎استوارت‎ ‎میل[6] و ویکتور هوگو به سادگی آن را توصیف کرده  اند و در بالا به آن اشاره ‏شد.

در برابر آن و در محور عمودی، نقطۀ ‏Jmax‏، یعنی بیشینۀ عدالت ممکن، قرار دارد. در طرف ‏چپ نقطۀ ‏Fopt‏، دامنۀ آزادی مطلوب یا مفید برای بسط عدالت واقع شده و در سمت راست آن، دامنۀ ‏افراط در آزادی  های لیبرالیستی قرار دارد که ماهیتاً منجر به رشد و بسط مفهوم عدالت نمی  شود. ‏

برای تبیین دقیق  تر نقطۀ ‏Fopt‏، یعنی نقطۀ بهینۀ آزادی، باید دامنه  ای از آزادی مطلوب یا ‏مفید را در نظر گرفت که با قوانین اساسی تضمین می  شود. آیزایا برلین،[7] از نظریه  ‏پردازان بزرگ مفاهیم ارزشی، در سخنرانی معروف خود تحت عنوان «دو مفهوم آزادی» در ‏آکسفورد در 1958م، به طور مفصل به بحث دربارۀ دو محور مثبت و منفی آزادی پرداخته است‏.[8] مراد ‏از محور منفی همانا عدم وجود محدودیت است، یعنی فرد از محدودیت رهایی یافته و در راهی که ‏در پیش گرفته است مزاحمتی برایش فراهم نمی  آید؛ به عبارت دیگر، آزادی منفی رهایی فرد از ‏اجبار خارجی است یعنی اینکه فرد آنچه را که خود می  خواهد، فارغ از دخالت دیگران، انجام دهد. ‏آزادی بیان و اندیشه از این نوع آزادی هستند. از دیدگاه برلین محور مثبت آزادی آن است که فرد در ‏راهی که پیش گرفته از امکاناتی برخوردار می  شود. آزادی مثبت در این است که فرد آنچه را ‏واقعاً و عقلاً باید انجام دهد، انجام دهد. به اعتقاد برلین از لحاظ تاریخی نظریۀ آزادی مثبت به ‏پیدایش دولت  های اقتدارطلب منتهی شده و به نظریه  ای در باب قدرت تحول یافته است زیرا این ‏نظام  ها خود و اندیشه  شان را نماینده و مترادف عقلانیت دانسته و عملکرد جبارانۀ خویش را ‏عقلانی و در نتیجه، مساوی با آزادی معنا کرده  اند‏.[9]^‏‎ ‎در کنکاش برای تبیین دقیق  تر نقطۀ ‏Fopt‏، اگر ‏عقاید فوق آیزایا برلین اساس قرار گیرد، آنگاه می  توان گفت که آزادی  بیان و اندیشه به همراه آزادی  های فردی دیگر (آزادی  های پیش  بینی شده در حوزۀ تقنینی از قبیل وجدان، مطبوعات و غیره) ‏مناسب  ترین تعریف برای این نقطه است.‏

در مورد رابطۀ متقابل برابری ـ عدالت هم منحنی  ای با نقطۀ پیک در نظر گرفته می  شود. ‏در باب اندرکنش این دو مفهوم ارزشی ابتدا باید به این سؤال بنیادی پاسخ داد که برابری تا ‏چه حد به مفهوم عدالت یاری می  رساند؟ اگر برابری به معنی برابر بودن مردم در برابر قانون باشد، ‏پس برای رشد عدالت مطلوب است. همین مطلب را می  توان در مورد هم  ترازی  های[10] ‏اجتماعی دیگر از قبیل برابری فرصت  ها در اشتغال، تحصیلات عالی، تصدی مسئولیت  ها و ‏برابری  های حقوقی دیگر نیز بیان کرد ولی مثلاً، وقتی سخن از برابری درآمدها و مالکیت  ها می  ‏شود، در این حالت برابری دیگر به  بسط مفهوم عدالت کمکی نمی  کند.‏

• 

  مدل اندرکنش برابری - آزادی - عدالت در فضای سه بعدی

• 

  مدل اندرکنش برابری - آزادی در فضای دو بعدی

• 

  مدل اندرکنش برابری - عدالت در فضای دو بعدی

• 

  مدل اندرکنش آزادی - عدالت در فضای دو بعدی

یکی از متقدمان پاسخ به این سؤال بنیادی ارسطو است که عدالت را رفتار نابرابر با افراد ‏نابرابر تعریف کرده است. وی می  گوید:

«عدالت رعایت تناسب است و اینکه با برابرها به طور ‏برابر و با نابرابرها به طور نابرابر رفتار شود و مواهب و امکانات به تناسب با برابری و نابرابری ‏اشخاص توزیع گردد‏».‏[11]

این ‏«فراز (عبارت) کمونیستی‏»[12] را در تجریدی ترین شکلش در نظر بگیریم: «به هر کس ‏به اندازۀ نیازش». اگر سعی شود که چنین فرازی را با توجه به مفهوم قابلیت  ها و نیازمندی  های ‏حیاتی انسان  ها ـ حتی در جوامعی با ساختارهای متفاوت ـ اجرایی کنیم ـ حتی فارغ از روش  های ‏اجرای مکانیکی آن ـ آنگاه چنین فرازی تبدیل به ناعادلانه  ترین رویکردهای اجتماعی و سیاسی خواهد شد.‏

جان راولز، فیلسوف معاصر، به بهترین شکل واقعیت وجود نقطۀ بهینه در اندرکنش ‏برابری و عدالت را‎ ‎نشان داده است‏.[13] ما هم با تأیید آن تبیین نظری خود را در مدل دو بعدی ‏‏پیشنهاد می  کنیم:‏

در این نمودار، نقطۀ ‏Eopt‏ مکان بهینۀ برابری است که بیشینۀ عدالت (نقطۀ ‏Jmax‏) را هم ‏تأمین می  کند. دکتر سید‎ ‎علی محمودی دیدگاهی درخور توجه در مورد اندرکنش این دو مفهوم ابراز ‏می  دارد:

«بنابراین،‎ ‎در‎ ‎عدالت‎ ‎توزیعی‎ ‎فرض‎ ‎بر‎ ‎این‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎نظر‎ ‎اقتصادی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی همه ‏چیز‎ ‎باید‎ ‎مساوی‎ ‎بین‎ ‎افراد‎ ‎تقسیم‎ ‎شود‎. ‎آن‎ ‎کسانی  که‎ ‎چنین‎ ‎ادعایی‎ ‎دارند‎ ‎باید دربارۀ ‎توانمندی  ‎های‎ ‎بالفعل‎ ‎و‎ ‎مساوی‎ ‎افراد‎ ‎بشر‎ ‎هم‎ ‎دلایل‎ ‎خودشان‎ ‎را‎ ‎اقامه‎ ‎کنند.‎‏ اگر عدالت‎ ‎توزیعی‎ ‎به‎ ‎معنای‎ ‎این‎ ‎باشد‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎شرایطی‎ ‎که‎ ‎وضعیت‎ ‎انسانی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎برابر نیست،‎ ‎ما‎ ‎برابری  ‎ها‎ ‎را‎ ‎و‎ ‎نیز‎ ‎نابرابری  ‎ها‎ ‎را‎ ‎بپذیریم‎ ‎و‎ ‎بعد‎ ‎تقسیم‎ ‎مساوی‎ ‎امکانات‎ ‎را بپذیریم،‎ ‎در این صورت،‎ ‎ممکن‎ ‎است‎ ‎نابرابری‎ ‎و‎ ‎برابری‎ ‎در‎ ‎کنار‎ ‎هم‎ ‎قرار‎ ‎گیرند‏».[14]

براساس این توضیحات وجود دو حوزه از مفهوم برابری استنتاج می  شود ‏که هر یک به گونه  ای از عدالت منتهی می  شوند. «عدالت توزیعی» در توضیحات محمودی ‏به خوبی با دامنۀ طرف راست نقطۀ ‏Eopt‏ در مدل ما سازگاری دارد، یعنی دامنه  ای از برابری  ها از ‏قبیل برابری اقتصادی، مالکیت  ها، درآمدها و دارایی  ها که برقراری آنها، حتی در بهترین حالت، ‏منجر به تضعیف  مفهوم عمومی عدالت می  شود.‏

دکتر موسی اکرمی، فیزیک  دان، دکتر در فلسفه و مترجم کتاب لیبرالیسم سیاسی، اثر جان ‏راولز، تحلیل جالبی برای تعیین تقریبی این نقطه ارائه می  دهد:

«دغدغه‌های اخلاقی راولز در برابر ‏احتمال افسارگسیختگی شماری از انسان‌ها بنا بر جواز لیبرالیسم کلاسیک قد علم می‌کند. در واقع ‏کانت و راولز پرسیده‌اند در برابر این نگرش لیبرالی که عناصر واقع‌بینانه قابل ‌توجهی دارد چه باید ‏کرد؟ پاسخ این چه باید کرد؟ تضمین حقوق برابر انسان‌هاست‏».[15] ‏

ما نیز بر اساس این رویکرد راولز بر این باوریم که نقطۀ ‏Eopt‏ (نقطۀ بهینۀ برابری) در ‏واقع همان نقطه  ای است که با اصطلاح یونانی ایزونومیا[16] مطابقت کیفی دارد. این نقطۀ ‏ایزونومیا تبیین دقیق  تر نقطۀ بهینۀ آزادی (‏Eopt‏) است.‏

آنچه مربوط به رابطۀ برابری ـ آزادی می  شود این است که در وسیع  ترین برداشت نظری ‏آنها مفاهیمی متناقض یا ناهمسازند. اریک هوفر (1902 ـ 1983م)، [17] نویسنده و فیلسوف امریکایی در این ‏باره موضعی به جا و مناسب دارد:

«هر جا آزادی محقق می  شود برابری به آرمان و خواست توده  ها تبدیل می  شود و هر جا برابری محقق می  گردد آزادی آرمان و خواست اقلیت می  شود‏».[18]

‏متفکر اهل ارمنستان، پروفسور دوریان، که این دو مفهوم را به طور مبسوط مورد بررسی قرار داده ‏است، تعبیری درخور توجه دربارۀ ناهمسازی یا تناقض (آنتی نومیا) آنها دارد:

«هر وقت که ‏آدمی در پی آزادی است به دیوار محدودیت  های برخاسته از نیاز به برابری برخورد می  کند‏».[19]

‏فئودور داستایفسکی[20] نیز در تعبیری زیبا مهم  ترین جنبۀ ناهمسازی آزادی و برابری را نمایان ‏ساخته و گفته است:

«تنها بردگان برابرند، آن هم در بردگی  شان‏».[21]

اگر بردگی به عدم وجود ‏آزادی تعبیر شود، آنگاه واقعیت وجود ناهمسازی دو مفهوم برابری و آزادی در کلام داستایفسکی به ‏وضوح آشکار می  شود.‏

صرفاً از حیث نظری هر قدر تلاش شود تا در ارزش آزادی افراط شود به همان اندازه مفهوم ‏برابری مخدوش می  شود و برعکس اگر تلاش شود تا برابری جاری شود و نمو پیدا کند (که در واقع از ‏یک حد به بعد اعمال روش های مکانیکی اجتناب  ناپذیر است)، آنگاه مفهوم آزادی قطعاً محدود خواهد ‏شد. این دیدگاه را نیز در مدل دو بعدی زیر ارائه داده  ایم.‏

نقطه  ای که در نمودار نشان داده شده بیانگر این نکته است که حالت بهینه در اندرکنش ‏برابری و آزادی تنها در شرایطی پدید می  آید که به ازای آن میزان عدالت به حداکثر میل کند و این ‏همان مکانی است که مختصاتش به همراه هم بهینۀ برابری، یعنی ‏Eopt‏ و بهینۀ آزادی، یعنی ‏Fopt‏ را تشکیل ‏می  دهند.‏

حال می  کوشیم تا این روابط اندرکنش سه گانه را جمع  بندی کنیم. به باور ما این اندرکنش ‏منحنی  ای در فضای سه بعدی مطابق نمودار بعدی خواهد بود:‏

بنا به مدل سه بعدی    ای که ارائه کرده  ایم تابع منحنی شکل رابطۀ بین این سه مفهوم وقتی به ‏نقطۀ حداکثری خود (عدالت بیشینه) می  رسد که نقطۀ بهینۀ آزادی و نقطۀ بهینۀ برابری به صورت ‏هم  زمان برقرار شده باشد.‏

می  توان گفت که اگر در زمینۀ نظری صرف ارزش بنیادین برای لیبرالیسم کلاسیک آزادی ‏و برای کمونیسم کلاسیک برابری است برای تفکر و ایدئولوژی سوسیالیسم هدف اصلی باور و ‏اصل بنیادین عدالت است. به گفتۀ هنری آمیله، شاعر و فیلسوف سوئیسی:

«آزادی و برابری اصولی ‏ناهنجارند. عدالت حقیقی  ترین اصل برای بشر است».[22]‏

اگر تعبیر «ناهنجار» از طرف آمیله را توصیفی صرفاً شاعرانه و یا به سادگی «سبک ‏گفتار» او تلقی کنیم، در پس فکرش می  توان اندیشۀ بهینه بودن هم  زمان آزادی و برابری را که منطبق ‏بر تفکر سوسیالیسم است مشاهده کرد. ‏

بدین ترتیب و با این منطق آزادی و برابری تا آن حدی پذیرفته هستند که بتوانند مفهوم ‏عمومی عدالت را ارتقا دهند؛ به بیان دیگر، از آنجا که ارزش  هایی درجه دوم  اند از نظرگاه ‏سوسیالیستی شامل بهینه  سازی  ای هستند که باید به نفع عدالت بر آورده شود.‏

این همان محتوا یا چارچوب نظام  مندی است که کوشش کرده  ایم تا محتوای هم  زمان و یکجای ‏مفاهیم ذکر شده و اندرکنش آنها را به کمک آلگوریتم مناسب ریاضی تبیین و مدل  سازی نماییم. ‏

منابع:

ارسطو. اخلاق نیکوماخوس. ترجمه محمدحسن لطفی. تهران: مرکز، 1385.‏

دوریان، و.ا. فلسفۀ سیاسی. ایروان: بی  نا، 2005.

رجایی، فرهنگ. «در آزادی» (به بهانۀ درگذشت آیزایا برلین). اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی. ش  125 و 126. بهمن و اسفند 1376: ص22‏‎.‎

محمودی، سید‎ ‎علی. «میزگردی‎ ‎با‎ ‎حضور‎ ‎سید‎ ‎علی‎ ‎محمودی‎ ‎و‎ ‎احسان‎ ‎شریعتی». ‎نسیم‎ ‎بیداری. ‎ش‎‏43. دی‎ ‎‏1392‏.

http://www.phnet.fi/public/mamaa1/hayek.htm

http://www.majlesekhobregan.ir/fa/publications/mags/is_gv/magazines/013/05.

Rawls, John. Justice As Fairness, A Restatement. Cambridge, Massachusetts:The Belknap Press of Harvard University Press, 2001.‎

http://abgun.net/Digaran/Digaran.htm

http://quotes.liberty-tree.ca/famous_quotes

پی نوشت ها:

1ـ سید‎ ‎علی محمودی، «میزگردی‎ ‎با‎ ‎حضور‎ ‎سید‎ ‎علی‎ ‎محمودی‎ ‎و‎ ‎احسان‎ ‎شریعتی»،‎ ‎نسیم‎ ‎بیداری،‎ ‎ش‎‏43 (دی‎ ‎‏1392‏).

antinomy2ـ

Friedrich August von Hayek3ـ

4ـ نک:

http://www.phnet.fi/public/mamaa1/hayek.htm

Immanuel Kant 5ـ

John Stuart Mill 6ـ

Isaiah Berlin 7ـ

8ـ نک: فرهنگ رجایی، «در آزادی»(به بهانۀ درگذشت آیزایا برلین)، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش125 و 126 (بهمن و اسفند 1376)، ص22‏.

9ـ نک:

http://www.majlesekhobregan.ir/fa/publications/mags/is_gv/magazines/013/05.htm

Isonomy10ـ

11ـ ارسطو، اخلاق نیکوماخوس، ترجمۀ محمدحسن لطفی (تهران: طرح نو، 1385)، ص 174.‏

12ـ مارکس و انگلس به دفعات دربارۀ این «فراز کمونیستی» اظهار نظر کرده و نوشته  اند. با این وجود باید گفت که مبدع اصلی این عبارت با ‏صورت  بندی « از هر کس به اندازۀ استعدادش و به هر کس به اندازۀ نیازش» روزنامه  نگار و فعال سیاسی فرانسوی، لوئی بلان (Louis Blanc) (1822 ـ1882م) بوده ‏است.‏

13ـ نک:

John Rawls, Justice As Fairness, A Restatement (Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press, 2001).‎

14ـ محمودی، همان.

15ـ نک:

http://abgun.net/Digaran/Digaran.htm

Isonomia 16ـ

ایزونومیا ‏یعنی برابری کامل حقوقی و قانونی افراد و برابر بودن کامل افراد در مقابل قانون

Eric Hoffer17ـ

18ـ نک:

http://quotes.liberty-tree.ca/famous_quotes

19ـ و.ا. دوریان، فلسفه سیاسی (ایروان: بی  نا، 2005)، ص 172.‏

Fyodor Dostoyevsky20ـ

21ـ نک:

http://quotes.liberty-tree.ca/famous_quotes

22ـ نک:

http://quotes.liberty-tree.ca/famous_quotes